2.1. Hoa sen và yếu tố linh thánh
Trong Phật giáo, hoa sen biểu trưng cho những giá trị đạo đức, sự thuần khiết và
thánh thiện. Hoa sen còn biểu trưng cho trí tuệ siêu việt.
Nó thể hiện niềm khao khát giác ngộ. Trong mật điển có thần chú Lục tự
Đại minh là tâm chú của ngày Quán Thế Âm Bồ Tát: "Om Mani Padma Hum" (Án Ma Ni
Bát Di Hồng). Trong đó, Padma tiếng Tây Tạng có nghĩa là hoa
sen biểu tượng cho trí tuệ siêu việt, trí tuệ chứng ngộ tự nhiên vượt ra ngoài
vòng vây hãm của nhị nguyên luận.
Hoa sen là loại hoa có bốn đặc tính vượt trội hơn các loại hoa khác: 1. Ở bùn
lầy mà không ô nhiễm; 2. Hoa và quả kết cùng một lúc; 3. Loài ong, bướm không
hút lấy hương nhụy; 4. Phụ nữ không dùng hoa sen để trang điểm như giắt trên đầu.
Do hoa sen không bị nhiễm bởi bùn nhơ, nên nó được dùng làm biểu trưng cho tánh
giác tự nhiên của Phật, tổng quát hơn là biểu trưng cho Phật.
Trong Kinh Nhiếp Đại thừa luận thích, hoa sen có bốn đức: hương (thơm), tịnh (sạch),
nhu nhuyễn (mềm mại) và đáng yêu. Trong Hoa Nghiêm kinh thám huyền ký, hoa sen
có mười đặc tính: 1. Vi diệu; 2. Khai phụ; 3. Đoan chính; 4. Phân minh; 5. Thích
duyệt; 6. Xảo thành; 7. Quang tịnh; 8. Trang sức; 9. Dẫn quả; 10.
Bất nhiễm.
Sen được dùng cúng Phật vì lẽ nó thanh cao vượt lên
trên những bùn lầy trần tục như sự giải thoát khỏi phiền trược của công việc tu
đạo. Tuy nhiên, Sen trong quan niệm truyền thống không ít trường hợp được coi là
biểu trưng của sự sinh sản, của sự sáng tạo. Người ta cho rằng hoa là bộ phận sinh dục của cây.
Điều này hoàn toàn đúng xét về mặt sinh vật học lẫn về mặt văn hóa, nhất là văn
hóa cổ đại, khi quan hệ giới tính còn được coi là thiêng liêng, là nguồn cội của
lẽ sinh thành vạn vật.
Bộ sinh thực khí linga và yoni là đối tượng của tín ngưỡng
phồn thực, coi đó là nguyên lý của sự sinh sôi nảy nở của vạn vật, sự phong mãn
của vạn vật.
Hoa Sen với gương sen của nó chứa đựng những chủng tử (hạt sen) đã được coi là
biểu trưng của cơ quan sinh sản và Sen là biểu trưng cho sự thịnh vượng, cho
Phúc, một trong ba điều tối hảo Phúc - Lộc - Thọ của người Trung Quốc.
Trong lịch sử Phật Thích Ca từ lúc đản sinh cho đến lúc nhập
diệt đều ở trên hoa sen. Điều này biểu trưng cho tinh thần bất nhiễm trần của
người giác ngộ lẽ đời, và cũng tượng trưng cho trí tuệ cho triết lý cao siêu của
Phật giáo. Và cũng nhận thấy rằng, hoa sen đã ăn sâu vào trong tâm thức
của người Ấn Độ. Trước khi Phật giáo có mặt trên đất nước này, hoa sen đã có mặt
trong các tôn giáo trước đó như Bà-la-môn giáo. Phật giáo có
thể nói đã góp thêm cho hoa sen những ý nghĩa cao đẹp và lấy hoa sen làm biểu
tượng cho mình rất nhiều.
2.2. Ảnh hưởng của hoa sen trong tâm thức Phật giáo
Hoa sen là loài hoa được đưa vào mỹ thuật từ rất sớm, phổ biến với nhiều biểu
tượng cao quý. Đối với người Ai Cập, sen được biểu hiện cho
dương khí. Nhưng đối với Nam Á và phương Đông, sen lại
chứa nhiều yếu tố âm, nó là bóng dáng của phái đẹp.
Trong nghệ thuật tạo hình ở Việt Nam, chúng ta từng gặp những đài sen là chỗ
ngồi của Phật và các linh vật ở miền tịnh thổ (đất Phật) biểu hiện cõi chân như,
yên lặng tuyệt đối, cõi không sinh, không diệt. Những người theo đạo Phật thường hiểu sen với những đường gân như 84 vạn
pháp môn chảy chung về một nguồn, đó là cuống sen và cũng chính là nguồn giải
thoát, là nhất chính đạo đi về một hướng để chuyển tải Phật pháp hoà nhập vào
cuộc đời.
Từ khi Phật giáo xuất hiện cho đến ngày nay, hoa sen với những
ý nghĩa của nó đã thấm sâu vào tâm thức Phật giáo. Những triết lý tưởng chừng như bỏ ngõ cuộc đời, xa lánh cuộc đời
trần thế lại là những triết lý có nguồn gốc từ những khổ đau của chúng sanh. Đức Phật đã từng nói với các đệ tử của mình, như nước đại dương chỉ
có một vị mặn, giáo lý của như lai cũng chỉ có một vị là giải thoát.
Vị giải thoát đó chính là cởi trói cho những ràng buộc, những khổ đau, những cố
chấp, bám víu .v.v… của chúng ta trong cuộc đời. Như thể hoa sen, lấy chất liệu là bùn nhơ, nước đục nhưng hương sắc
của nó làm ấm áp lòng người.
2.3. Hoa sen trong kinh Phật
Trong kinh tạng Phật giáo tức Tam tạng thánh điển nói chung,
có rất nhiều biểu tượng. Ở đây chỉ xin đề cập đến một biểu
tượng quen thuộc thường được nhắc đến trong kinh Phật đó là hoa sen.
Hoa sen trong kinh Phật biểu tượng cho chân lý. Và chân lý đó là chân lý hiện thực trong cuộc đời.
Nó hiển thị giữa trần thế lắm ưu phiền và tục lụy. Về
mặt xã hội và tôn giáo, hoa sen biểu trưng cho con đường "nhập thế sinh động"
của Phật giáo. Đó là những thành ngữ thường được dùng như "Cư trần bất
nhiễm trần" (Sống trong trần thế nhưng không bị ô nhiễm bởi trần thế), hoặc "Phật
pháp bất ly thế gian pháp" (Phật pháp không rời các pháp thế gian mà có), hoặc "muốn
đến Niết bàn hãy vào đường sinh tử" v.v... Về mặt triết lý,
hoa sen tượng trưng cho nhân quả cùng thời...
Để có thể hiểu được những nghĩa của hoa sen trong kinh Phật, chúng ta cũng cần
nhắc đến một điều khá quan trọng là ngôn ngữ biểu tượng. Đó là cái biểu tượng là một, nhưng cái được biểu tượng luôn luôn
khác một, nghĩa là nhiều hơn một. Và do đó, một hình ảnh biểu tượng có
thể được hiểu qua nhiều góc độ, khía cạnh khác nhau. Ví dụ, lửa có thể hiểu là
lửa dục, lửa lòng..., cũng có thể là lửa tam muội, lửa từ bi, lửa trí tuệ v.v...
Tất nhiên, ở đây, đối với ngôn ngữ, mọi ý nghĩa bao giờ cũng tùy thuộc vào ngữ
cảnh. Mặt khác, nếu như lời nói chỉ là những dấu chỉ, biểu tượng, biểu
trưng v.v..., thì đương nhiên sẽ không có bất kỳ một mâu thuẫn nào xảy ra giữa
các biểu tượng. Vì lẽ, mâu thuẫn chỉ có mặt trong hiện
thực chứ không có mặt trong thế giới biểu tượng. Tỉ dụ đèn xanh và đèn đỏ, tự thân nó đều có giá trị như nhau, nhưng
đèn xanh đèn đỏ ở ngã tư đường trong một cơ cấu công ước nó lại có giá trị khác
nhau và hoàn toàn trái ngược nhau. Hoặc rằng, hình ảnh Đức Phật ngồi trên
hoa sen, nếu hiểu theo nghĩa biểu tượng thì không có gì
vô lý, nhưng nếu hiểu theo thể cách hiện thực thì không thể chấp nhận được, vì
hoa sen vốn yếu mềm, trừ phi đó là hoa sen giả, được tạo ra bởi một chất liệu
khác.
Như thế, rõ ràng chỉ có biểu tượng và ngôn ngữ biểu tượng mới có đầy đủ năng lực
diễn đạt về một thế giới tâm thức, sâu xa kỳ bí và nhiệm mầu. Và, cũng chỉ có ngôn ngữ biểu tượng là phương tiện khả dĩ để Đức
Phật truyền đạt bức thông điệp về nỗi khổ và con đường diệt khổ của Ngài.
Như vậy, hoa sen trong kinh Phật sẽ được hiểu tùy theo
những hoàn cảnh khác nhau. Có lúc, hoa sen chỉ thuần túy là hoa sen, có lúc hoa
sen là chân lý tuyệt đối (Niêm hoa vi
tiếu), và có lúc hoa sen lại tượng trưng cho con đường du hóa của Tỳ kheo… Sau
đây là một số trích đoạn tiêu biểu trong các kinh nguyên thủy:
1. [HT. Thích Minh Châu- bản dịch 1980a: 51]: “Ta có thể là người với các lậu
hoặc đã đoạn tận... Ví như bông sen xanh, bông sen hồng hay
bông sen trắng sanh ra trong nước, lớn lên trong nước, vươn ra khỏi nước, đứng
thẳng, không bị nước thấm ướt. Cũng vậy, sanh ra trong đời, lớn lên trong đời, Ta sống chinh phục
đời, không bị đời thấm ướt. Này Bà-la-môn, ta là Phật,
hãy ghi nhớ như vậy”.
2. [HT. Thích Minh Châu - bản dịch 1980a: 161]: “Như nước giọt lá sen, như hột
cải đặt đầu mũi kim, người không đắm nhiễm ái dục cũng
như thế; Ta gọi họ là Bà-la-môn”.
3. [HT. Thích Minh Châu- bản dịch 1980b: 58]: “Như từ trong đống bùn nhơ vất bỏ,
sinh ra hoa sen thanh khiết ngọt ngào làm đẹp ý mọi người; cũng thế, chỉ từ nơi
chốn phàm phu ngu muội mới sản sinh những vị đệ tử bậc Chính Giác đem trí
tuệ soi sáng thế gian”.
4. Trong Kinh Pháp cú có các đoạn:
- Câu 58: Giữa đống rác bẩn thỉu,
Vất bỏ bên đường hoang,
Hoa sen thơm ngào ngạt,
Đẹp lòng khách qua đàng.
- Câu 55: Hoa chiên đàn, già la
Hoa sen, hoa vũ quý
Giữa những hương hoa ấy
Giới hương là vô thượng.
- Câu 336: Ai sinh sống trên đời,
Hàng phục được tham ái,
Khổ đau sẽ vuột khỏi,
Như nước trượt lá sen.
Như thế, chúng ta thấy được hoa sen hiện diện rất nhiều trong Phật giáo, và có ý
nghĩa biểu trưng cho người không bị đắm nhiểm bởi cuộc đời. Quan điểm này chúng
tôi cũng thấy có trong ngạn ngữ Ấn Độ: "Mặt trăng có từ biển sâu tăm tối, cỏ
điva (loại cỏ thiêng dùng để đốt trong cúng tế) mọc từ phân bò, hoa sen mọc lên
từ bùn đất... Một con người đâu cần phải xem xét lai lịch hắn từ đâu...".
3.3.1. Phân loại hoa sen
Theo [Jean Chevalier – Alain Gheerbrant 1997: 811]: Theo quan điểm Phật giáo,
hoa sen – Thích Ca Mầu Ni ngự trên đó – là bản thể đức Phật, không bị môi trường
bùn lầy của thế gian tác động. Vật châu báu trong đóa sen (Mani Padme) là vũ trụ chứa đựng dharma
(pháp), là ảo ảnh hình thức mà từ đó nhô lên niết bàn. (…) Trong những hoàn cảnh khác, ở tâm điểm của đóa sen là núi Meru, trục
thế giới. Trong huyền thoại đạo Vishnu, chính cọng sen đồng nhất với trục này,
mà như ta biết, trục đó là dương vật, điều này củng cố thêm một ý nghĩa lưỡng
tính, hay có tính tổng thể về giới tính. Trong hệ biểu tượng, Mật tông,
bảy huyệt của con người dọc trục xương sống, trục của sushumnâ, được hình dung
là những đóa sen có 4, 6, 10, 12, 16, 20, và 1000 cánh. Đóa
sen nghìn cánh có nghĩa là toàn bộ tỏ ngộ.
a. Theo màu sắc:
Trong kinh Phật, hoa sen được nhắc đến với những màu sắc thông thường như: hoa
sen xanh, hoa sen trắng, hoa sen đỏ, hoa sen hồng, hoa sen tím, hoa sen vàng.
Mỗi hoa sen được mô tả to bằng bánh xe, tỏa hương ngào
ngạt.
Trong thế giới biểu tượng Phật giáo, hoa sen tượng trưng cho
pháp bất nhiễm, cho sự thăng hoa trí tuệ và sự viễn ly của các hành giả.
b. Theo số cánh hoa:
Như trên đã nói, trong kinh Phật có cả một kho ngôn ngữ biểu tượng. Chính vì
vậy, hoa sen có thể chia ra thành 4 cánh, 6 cánh, 8 cánh, 10 cánh, 12 cánh, 16
cánh, 20 cánh hay 100 cánh đến 1000 cánh đi nữa, thì nó cũng không thể đem so
sánh với hiện thực. Sự phân chia này, mang ý nghĩa tượng
trưng, mang một ý nghĩa nào đó ở trong nó. Ví dụ: Hoa sen tám cánh màu
xanh được dùng làm logo cho Gia đình Phật tử Việt Nam. Tám cánh hoa ấy là Bát
chánh đạo, thể hiện ước vọng, niềm tin vào sự giác ngộ cũng như tương lai Phật
pháp, hay hoa sen nghìn cánh tượng trưng cho trí tuệ viên mãn của một đấng giác
ngộ.
3.3.2. Hoa sen trong danh hiệu Phật
Ở Việt Nam, khi các kinh được dịch từ Hán tạng hay Pali tạng ra Việt ngữ thì hàm
lượng từ Hán Việt vẫn còn rất nhiều, đặc biệt là tên riêng, hầu như để nguyên từ
Hán Việt không dịch nghĩa. Vì lẽ đó mà danh hiệu Phật thường gặp là Liên (蓮)hay Liên hoa (蓮花) có nghĩa là hoa sen, cũng được để nguyên âm Hán
Việt.
Ở đây, chúng tôi đặt tên cho mục này là Hoa sen trong danh
hiệu Phật để thấy được sự ảnh hưởng rất sâu sắc của hoa sen trong tâm thức của
Phật giáo.
Và chúng tôi sử dụng Kinh Vạn Phật (10.000 danh hiệu Phật) [HT.Thích Thiện Chơn
2005] để lựa chọn ra những danh hiệu tiêu biểu như sau:
- Nhất Thiết Đồng Danh Thanh Tịnh Diệu Liên Hoa Hương Tích Phật (tr.40)
- Bảo Liên Hoa Thắng Phật (tr.161, 176, 350, 662)
- Liên Hoa Nhãn Phật (tr.261)
- Liên Hoa Diệp Nhãn Phật (tr.294)
- Liên Hoa Diệp Tinh Tú Vương Hoa Thông Phật (tr.315)
- Xưng Liên Hoa Phật (tr.363)
- Liên Nhất Thiết Pháp Tinh Tấn Tràng Phật (tr.422)
- Bảo Liên Phật (tr.569)
- Liên Hoa Diện Phật (tr.614)
- Liên Hoa Hương Phật (tr.612)
- Liên Hoa Vô Cấu Tinh Tú Vương Hoa Phật (tr.692)
- Liên Hoa Quang Phật (tr.711)
3.3.3. Hoa sen trong danh hiệu kinh
Bộ kinh nổi tiếng của Phật giáo Đại thừa đó là: Lotus Sutra – Kinh Hoa sen hay
thường gọi là Diệu Pháp Liên Hoa kinh. Ở Trung Hoa, hiện có 5 bản dịch là: Pháp
Hoa Tam Muội, Tát-đàm-phân-đà-lị Kinh, Chánh Pháp Hoa Kinh, Diệu Pháp Liên Hoa
Kinh và Thiêm Phẩm Diệu Pháp Liên Hoa Kinh. Trong 5 bản dịch ấy thì bản Diệu
Pháp Liên Hoa Kinh gồm có: 7 cuốn được chia thành 28 phẩm do Ngài Cưu-ma-la-thập
dịch được lưu hành và diễn giải nhiều nhất.
Như chúng ta biết, liên hoa cónghĩa làhoa sen, một loài hoa từ vũng bùn nhơ vươn
lên, không nở trong bùn, trong nước, trên mặt nước mà nở giữa hư không, nở khi
ánh bình minh xuất hiện, không một loài ong bướm nào ve vãn xung quanh, không
mang mùi tanh của bùn. Cánh, nhị, gương, hột đồng thời hiển
lộ, ý đó đã tượng trưng cho nhân quả đồng thời.
Nhân quả đồng hiển lộ đã cho ta thấy rằng: mặc dù chúng sanh đang dong ruổi theo
trần lao nhơ nhiễm, nhưng tri kiến Phật[3] đã tự viên
mãn từ vô thỉ vô chung.
Dùng những đặc tính đặc biệt của hoa sen để nói về pháp là một
nét độc đáo của Kinh Pháp Hoa. Pháp ấy chỉ cho chúng sanh thấy được mình
cũng giống như những hoa sen kia. Tuy vẫn còn trôi
lăn trong sanh tử, còn bị phiền não chi phối nhưng khi gặp được mặt trời
diệu pháp của Phật soi thì đều thanh tịnh, trong xanh, thơm tho như hoa sen.
Thích Hạnh
Tuệ
Nguồn: Hoavouu
