CUỘC ĐỜI TÔN GIẢ ĀNANDA QUA KINH TẠNG NIKĀYA

Trong số những đệ tử ưu tú của Đức Phật, Tôn giả Ānanda là người có những đức tính cao thượng và ngài đã để lại nhiều cống hiến lớn lao cho việc truyền thừa đạo pháp đến với nhân loại. Ngoài vai trò là thị giả hầu cận Đức Phật, Kinh tạng Nikāya còn đề cập đến nhiều vai trò quan trọng khác của ngài mà hàng hậu học cần ghi nhớ và niệm ân.

Nói đến Tôn giả Ānanda chúng ta đều biết rằng ngài là vị đa văn và thị giả đệ nhất trong mười đại đệ tử của Đức Phật. “Ānanda sinh trong gia đình của dòng tộc Thích-ca Amitedana. Vì các bà con nói ngài sinh ra đem lại hoan hỷ cho gia đình nên được đặt tên là Ānanda (Khánh Hỷ)”[1]. Tuy nhiên, khi xét về độ tuổi của Tôn giả Ānanda lại có sự khác biệt: “Tôn giả Ānanda nhỏ hơn Phật ba mươi tuổi”[2] hay “Tôn giả Ānanda đã giáng sinh từ cõi trời Đâu-suất (Tusita) và sinh cùng ngày với Đức Phật”[3]. Theo Đại Phật sử, vào ngày Thế Tôn giáng sinh có bảy nhân vật đồng sinh, trong đó có Ānanda[4]. Nhưng trong Trưởng lão Tăng kệ số 56 khi đề cập đến bảy nhân vật sinh cùng ngày với Đức Phật lại không có tên Ānanda[5]. Như vậy, tên gọi Ānanda với ý nghĩa Khánh Hỷ là nói đến ngày ra đời của Ānanda đã đem lại niềm vui cho mọi người chứ không phải Ānanda sinh vào đêm Phật thành đạo, tức nhỏ hơn Phật ba mươi tuổi và ta cũng chưa thể xác định Ānanda có sinh cùng ngày với Đức Phật hay không.

Về thời điểm gia nhập Tăng đoàn của Tôn giả Ānanda, điều này được xác định vào năm thứ hai sau khi Phật thành đạo. Lúc bấy giờ, Đức Phật trở về Ca-tỳ-la-vệ (Kapilavatthu) để thăm vua cha và quyến thuộc lần đầu tiên sau khi thành đạo; các vương tử dòng tộc Thích-ca xuất gia theo Ngài rất đông. Ānanda cũng bị thu hút bởi cốt cách uy nghi, thanh cao của Đức Phật. Về sau, khi Đức Phật đang ngự ở Anupiyā, một thị trấn của xứ Malla, Ānanda cùng với các vị vương tử dòng tộc Thích-ca đã đi đến đó và xin được xuất gia, trong đó có vua Bhaddiya, Anuruddha, Ānanda, Bhagu, Kimbili, Devadatta và thợ cắt tóc Upāli[6].

Từ khi xuất gia, Tôn giả Ānanda tu học tinh tấn, chuyên tâm thiền định và chứng được quả Dự lưu (Sotapatti) ngay khi nghe Trưởng lão Punna Mantāniputta thuyết giảng. Điều này do chính Tôn giả xác nhận: “Chư Hiền giả, Tôn giả Punna Mantāniputta, khi chúng ta mới tu học, đã giúp đỡ chúng ta rất nhiều. Tôn giả ấy giảng cho chúng ta lời giáo giới này. Sau khi nghe Tôn giả Punna Mantāniputta thuyết pháp, chúng ta hoàn toàn chứng tri (Chánh) pháp”[7]. Thời pháp này nói về sự khởi sinh của ngã kiến và ba đặc tính vô thường, khổ, vô ngã của năm uẩn. Sau đó, Ānanda chuyên tâm quán xét về chúng và chứng đắc quả Dự lưu, trở thành bậc Thánh Tu-đà-hoàn.

Tuy nhiên, Đức Phật có nhận xét rằng: “Này các Tỷ-kheo, Ānanda còn là hữu học, nhưng không dễ gì tìm được một người có trí tuệ ngang bằng”[8]. Ānanda có trí tuệ không ai có thể sánh bằng. Ngài ghi nhớ rất rõ những lời dạy của Đức Phật và truyền đạt lại không hề sai sót lời nào. Chính điều này làm tiền đề cho vai trò của Ānanda trong kỳ kết tập kinh điển lần thứ nhất sau khi Đức Phật nhập Niết-bàn. Nhưng Ānanda còn hữu học, ngài vẫn phải tu tập như bao người khác. Do đó, Đức Phật đã dạy Tôn giả Ānanda về các pháp tu tập để chứng đắc giải thoát tối thượng. Tôn giả Ānanda được Phật dạy về lý Duyên khởi[9] hay Tứ niệm xứ[10]. Ngoài ra, Tôn giả còn được Đức Phật dạy về Bát chánh đạo[11]. Đức Phật dạy Ānanda phải thực hành theo Bát chánh đạo để đưa đến ly tham, đoạn diệt, thắng trí, giác ngộ và Niết-bàn. Tu tập Bát chánh đạo là duy trì truyền thống tốt đẹp do Đức Phật thiết lập, trong đó chánh niệm là yếu tố vô cùng quan trọng. Tôn giả Ānanda cần phải luôn chánh niệm, tỉnh giác để hoàn thành nhiệm vụ của mình trong việc phụng sự Đức Phật và toàn thể đại chúng. Từ đó, Tôn giả Ānanda đã giành hết thời gian vào việc an tịnh nội tâm. Ngài thực hành rất nghiêm túc những lời dạy của Đức Phật. Tuy nhiên trong thời gian đầu, Ānanda chưa được nhiều người biết đến. Cho đến khi được chọn làm thị giả, tên gọi Ānanda dần trở nên quen thuộc hơn trong hàng đệ tử của Đức Phật.

Trong 20 năm đầu sau khi thành đạo, Đức Thế Tôn không có vị thị giả riêng. Có khi Tôn giả Nāgasamāla, Tôn giả Nāgita, Upavana, Cunda, hay Tôn giả Meghiya hầu cận Thế Tôn. Cho đến khi 56 tuổi, Đức Phật muốn chọn một vị Tỷ-kheo thích hợp luôn thường trực bên Ngài. Vì trước đó, trong quá trình hầu cận, có vị đã làm cho Đức Thế Tôn phiền lòng. Do đó, Đức Thế Tôn bảo đại chúng rằng: “Này các Tỷ-kheo, nay Ta đã già rồi, và khi Ta bảo chúng ta hãy đi đường này, vài người trong chúng lại đi đường khác, có người làm rơi bình bát và y của Ta xuống đường. Vậy hãy chọn một Tỷ-kheo luôn luôn hầu cận ta”[12].

Sau đó, trong đại chúng có nhiều vị Tỷ-kheo đứng lên xin hầu cận Đức Phật, trong đó có Sāriputta, nhưng Đức Phật đều từ chối. Lúc này, có vị Tỷ-kheo đề nghị Ānanda hãy nhận nhiệm vụ làm thị giả. Khi được chọn làm thị giả, Tôn giả Ānanda xin Đức Phật về tám điều sau: “Từ chối không cho Ānanda y, đồ ăn, một phòng riêng và mời ăn. Chấp nhận cho Ānanda bốn việc là: nếu Ānanda được mời ăn, Thế Tôn bằng lòng đi dự, Thế Tôn bằng lòng gặp những người từ xa đi đến và do Ānanda giới thiệu; Thế Tôn chấp nhận cho Ānanda yết kiến nếu Ānanda gặp phân vân khó xử; Thế Tôn sẽ giảng lại những giáo lý Ngài dạy khi Ānanda vắng mặt”[13]. Với bốn điều trước, Tôn giả Ānanda xin Phật từ chối là để tránh sự phiền hà khi có người cho rằng Ānanda cùng dòng tộc với Đức Phật cho nên sẽ được ưu ái hơn về tứ y pháp. Còn bốn điều sau là để cho người khác thấy rõ sự tu tập của Ānanda. Những điều này rất phù hợp đối với đời sống phạm hạnh của một vị Sa-môn cho nên Đức Thế Tôn đã chấp nhận và Ngài xác định: “Không phải đây là lần đầu tiên, trong thuở xưa cũng như bây giờ Ta đã làm thỏa nguyện Ānanda với một đặc ân; bất cứ điều gì ông muốn xin, Ta đều ban cho cả”[14].

Hơn nữa, Đức Thế Tôn còn xác định rằng: “Này các Tỷ-kheo, nay Ta có vị thị giả Tỷ-kheo tên là Ānanda, vị này là thị giả đệ nhất”[15]. Tôn giả Ānanda luôn tận tụy hầu cận bên Phật ban ngày cũng như ban đêm: “Ban ngày, Ānanda ở bên Đức Phật để Ngài nhắc nhở những điều cần làm; ban đêm, Tôn giả cầm đèn và gậy đi xung quanh phòng Đức Phật, sẵn sàng đáp ứng khi Đức Phật gọi”[16]. Mỗi khi Đức Phật có việc cần truyền đạt đến đại chúng, Ānanda là người đem những thông điệp đó truyền đến mọi người một cách chính xác; hoặc khi Đức Phật muốn triệu tập đại chúng, Tôn giả luôn thực hành mệnh lệnh một cách nhanh chóng và kịp thời. Có những lúc, vào nửa đêm, Đức Phật muốn gặp tất cả đại chúng, Ānanda cũng vui vẻ triệu tập đầy đủ[17]. Mặc dù vất vả nhưng Tôn giả vẫn luôn vui vẻ hoàn thành nhiệm vụ của mình mà không hề than vãn.

Không những vậy, nếu có người muốn diện kiến Đức Phật, Tôn giả Ānanda luôn xem xét khi nào họ có thể được gặp Đức Phật để không phiền nhiễu đến Ngài. Chính vì thế, Tôn giả được Đức Phật ngợi khen là người có trí tuệ và hiểu rõ: “Nay đúng thời để các Tỷ-kheo yết kiến Thế Tôn, nay đúng thời để các Tỷ-kheo-ni, nay đúng thời để các nam cư sĩ... yết kiến Thế Tôn”[18]. Vì lo cho sức khỏe của Thế Tôn, có những lúc Tôn giả Ānanda đã thay Ngài thuyết pháp cho đại chúng. Có trường hợp, khi Mahanama đến hỏi pháp với Thế Tôn, trong khi Ngài vừa mới khỏi bệnh, khi ấy Tôn giả không cho Mahanama diện kiến Thế Tôn và đã thay Ngài thuyết pháp cho Mahanama. Cũng có trường hợp khác cho thấy sự biết thời của Tôn giả Ānanda. Theo kinh Đại Bát-niết-bàn, vào đêm cuối khi Đức Phật sắp nhập Niết-bàn, có du sĩ ngoại đạo Subbhadda muốn hỏi Đức Phật về những điều mà ông nghi vấn nhưng Ānanda ngăn không cho vào (vị này là đệ tử xuất gia sau cùng của Đức Phật). Vì bổn phận chăm sóc cho Thế Tôn, lo cho sức khỏe của Đức Từ phụ cho nên Tôn giả luôn xem xét như vậy.

Ngoài ra, trong khi làm thị giả Đức Phật, Tôn giả Ānanda luôn tận tụy không nghĩ đến thân mạng để bảo vệ Ngài[19]. Một lần nọ, Devadatta muốn hại Đức Phật. Ông sai người cho voi uống rượu say để tấn công Đức Phật. Khi con voi xông đến, mọi người bỏ chạy tán loạn, riêng Tôn giả Ānanda đứng trước mặt Đức Phật không chịu đi, mặc dù Đức Phật đã ba lần bảo Tôn giả không được đứng trước mặt Ngài. Cuối cùng, Đức Phật phải dùng thần lực đẩy Ānanda ra xa và con voi đã được điều phục ngay dưới chân Ngài.

Có thể nói, Tôn giả Ānanda là vị thị giả luôn tận tụy chăm sóc Đức Thế Tôn. Ngoài ra, Ngài còn được Đức Thế Tôn xác chứng là vị Tỷ-kheo đệ nhất về năm phương diện: “Đa văn, tâm tư cảnh giác, sức mạnh đi bộ, lòng kiên trì và sự hầu hạ chu đáo”[20]. Tôn giả Ānanda được mệnh danh là đa văn đệ nhất và có sức mạnh đi bộ rất tốt, bởi Đức Phật trú tại đâu để thuyết pháp, Ānanda cũng đều có mặt. Vì luôn hiện diện cùng với trí nhớ siêu việt cho nên Tôn giả đã trùng tụng lại những lời Phật dạy một cách đầy đủ và chính xác.

Một trong năm phương diện trên, đức tính kiên trì của Tôn giả Ānanda trong khi làm thị giả vẫn luôn nổi bật. Khi Đức Phật đi đến đâu, Tôn giả đều đồng hành với Ngài. Chẳng những vậy, có khi Thế Tôn cùng các vị Tỷ-kheo A-la-hán ngồi thiền cả đêm, Ānanda vẫn kiên trì ngồi đợi[21]. Lúc bấy giờ có các vị Tỷ-kheo đến yết kiến Đức Phật, rồi họ cùng với Đức Phật nhập định. Trời dần về khuya, trong khi Phật vẫn im lặng. Lúc này Tôn giả Ānanda chưa chứng A-la-hán. Ngài không biết rõ các vị ấy đang nhập định cho nên vẫn kiên trì chờ đợi. Cho đến khi trời sáng, Đức Phật xả định và giải thích cho Ānanda hiểu vấn đề này.

Nhìn chung, trong khoảng thời gian hầu cận Thế Tôn, Ānanda đã hoàn thành xuất sắc vai trò của mình. Bên cạnh đó, Ngài vẫn không ngừng nỗ lực tu tập và rèn luyện thân tâm, được thể hiện qua những câu kệ sau:

1040. Trải hai mươi lăm năm,

Ta chỉ là hữu học

Dục tưởng không khởi lên

Hãy xem pháp, pháp tánh.

1042. Trải hai mươi lăm năm

Ta hầu hạ Thế Tôn,

Với thân nghiệp từ hòa

Như bóng không rời hình.

1043. Trải hai mươi lăm năm,

Ta hầu hạ Thế Tôn

Với khẩu nghiệp từ hòa,

Như bóng không rời hình.

1044. Trải hai mươi lăm năm,

Ta hầu hạ Thế Tôn,

Với ý nghiệp từ hòa

Như bóng không rời hình[22].