Thực hành lời Phật dạy để gia đình hạnh phúc

Thực hành lời Phật dạy để gia đình hạnh phúc

Thích Hạnh Chơn

Xã hội loài người cơ bản được phân chia theo các mối quan hệ gia đình, xã hội để từ đó mỗi người tùy theo địa vị mà làm tròn phận sự. Trong phạm vi gia đình, mối quan hệ cha mẹ con cái vừa mang tính thiêng liêng vừa là trách nhiệm, bổn phận phải thực hiện để gia đình hạnh phúc, xã hội bình yên. Mối quan hệ này là nền tảng và rất quan trọng trong xã hội loài người nên nhiều học thuyết, các tôn giáo đều có đưa ra những lời dạy để con người noi theo thực hành. Đức Phật cũng vậy, cũng rất quan tâm đến đời sống gia đình hạnh phúc của Phật tử tại gia nên dạy nhiều bài kinh mà ở đó trách nhiệm của cha mẹ và bổn phận của con cái được nêu ra cụ thể. Trong bài viết đăng trên Nguyệt san Giác Ngộ số 269 (2018) chúng tôi đã trình bày về mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái theo Phật giáo. Bài viết này sẽ bàn thêm và phân tích trách nhiệm, bổn phận cần phải thực hành của mỗi bên trong mối quan hệ này để cho gia đình hạnh phúc.

Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái theo Nho giáo

Trước hết, chúng tôi nêu quan điểm của Nho giáo về mối quan hệ cha mẹ - con cái để so sánh làm rõ hơn quan điểm của Phật giáo. Theo triết học phương Tây thì cá nhân được đề cao trong khi theo học thuyết phương Đông thì cá nhân phải được xem xét ở trong tập thể. Nho giáo đưa ra năm mối quan hệ là cha - con, vợ - chồng, anh - em, vua - tôi, bạn - bè, trong đó gia đình chiếm ba.

Về mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái thì Nho giáo quy định mang tính phục tùng: con cái phải nghe lời cha mẹ. Nếu cha mẹ hiền từ biết thương yêu và nuôi dạy con cái, biết làm gương cho con thì bậc cha mẹ rất xứng đáng. Các con tất nhiên phải biết ghi nhớ công ơn sinh thành dưỡng dục, biết hiếu thuận và phụng dưỡng cha mẹ. Trường hợp cha mẹ không thể là tấm gương cho con cái như cờ bạc, rượu chè, hút xách, ngoại tình… thì các con khó lòng mà kính trọng, phục tùng… Hơn nữa, nếu cha mẹ không là tấm gương cho con cái noi theo thì việc bắt phục tùng là một thử thách rất lớn đối với người con. Kinh Lễ dạy rằng: “Nếu như cha mẹ có lỗi lầm gì, người con vẫn phải vui vẻ hòa nhã dùng lời nói ôn hoà mà can gián. Nếu can mà cha mẹ không nghe lại càng phải giữ thái độ hòa nhã cung kính hơn, đợi cha mẹ nguôi ngoai rồi lại can gián. Nếu cha mẹ không nghe để đến nổi phạm lỗi lầm có tội với bạn bè hàng xóm, ta vẫn phải ôn hòa khuyên can. Nếu cha mẹ nóng giận đánh ta đến chảy máu, ta vẫn không dám giận oán mà vẫn phải kính trọng hiếu thuận với cha mẹ.”[1] Lời dạy của Nho giáo mang tính lý tưởng rất khó ứng dụng trong thực tế, trừ khi người con thực hành Bồ-tát hạnh theo Phật giáo. Chẳng hạn cha mẹ ép con học những ngành học mà cha mẹ thích trong khi con không có năng khiếu, không thích thì có gây khổ đau cho đôi bên không? Hay cha mẹ vì lý do nào đó ép con phục tùng theo sự sắp xếp của mình về hôn nhân, nếu con không phục tùng thì gọi là bất hiếu mà phục tùng thì khổ đau. Những vấn đề vừa nêu thật sự phải thích nghi thay đổi thì mới tạo nên sự hòa thuận trong mối quan hệ cha mẹ - con cái và là điều kiện đưa đến hạnh phúc gia đình.

Một khía cạnh khác, Nho giáo nhấn mạnh đến đời sống hiện tại và không bàn đến sự tu tập để giác ngộ giải thoát hiện tại và sau khi chết nên những vấn đề về tâm linh không được đề cập, ngoại trừ việc thờ cúng sau khi cha mẹ qua đời.

Với Nho giáo, trách nhiệm của cha mẹ là phải thương yêu nuôi nấng khi con còn nhỏ và phải có nghĩa vụ giáo dục cho con thành người hữu ích. Ngược lại, con cái phải thể hiện bổn phận hiếu thảo của mình như chăm nom, kính trọng phụng dưỡng cha mẹ khi đau ốm, thực hiện hoài bão của cha mẹ, tiếp nối sự nghiệp của cha mẹ và khi cha mẹ qua đời thì thờ phụng theo quy định của Nho giáo.

Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái theo Phật giáo

Lời Phật dạy về trách nhiệm của cha mẹ và bổn phận của con cái được ghi trong nhiều bài kinh. Ở đây, người viết xin dẫn bốn bài kinh tiêu biểu của cả Nam truyền và Bắc truyền là kinh Thiện Sinh hay kinh Giáo thọ Thi-ca-la-việt (Sigalovāda sutta) thuộc Trường bộ kinh,[2] kinh Tăng chi, kinh Vu lan và kinh Báo đáp công ơn cha mẹ.[3]

Kinh Giáo thọ Thi-ca-la-việt nêu năm trách nhiệm của cha mẹ và năm bổn phận của người con. Cha mẹ phải có lòng thương tưởng đến con theo năm cách: “Ngăn chặn con làm điều ác; khuyến khích con làm điều thiện; dạy con nghề nghiệp, cưới vợ xứng đáng cho con; đúng thời trao của thừa tự cho con”. Con cái phải có năm bổn phận đối với cha mẹ: “Ðược nuôi dưỡng, tôi sẽ nuôi dưỡng lại cha mẹ; tôi sẽ làm bổn phận đối với cha mẹ; tôi sẽ gìn giữ gia đình và truyền thống; tôi bảo vệ tài sản thừa tự; và tôi sẽ làm tang lễ khi cha mẹ qua đời”.[4]

Theo kinh Giáo thọ Thi-ca-la-việt, cha mẹ phải ngăn chặn con làm điều ác và khuyến khích con làm điều thiện. Vậy thì trước hết cha mẹ phải biết rõ điều gì là ác và điều gì là thiện và bản thân cha mẹ phải thực hành trước. Để biết rõ thiện ác, bậc cha mẹ cần phải quy y Tam bảo, đi chùa học Phật pháp và thực hành lời Phật dạy. Đức Phật dạy cần phải tu tập Giới, Định, Tuệ thì mới có khả năng nhận diện và thực hành việc tránh ác làm lành, mà cụ thể là quy y Tam bảo, thực hành năm giới và mười điều thiện. Chỉ khi nào cha mẹ thực hành và hướng dẫn con cái đi chùa quy y Tam bảo, học giáo pháp như nhân quả, nghiệp, thiện ác… thì khi đó mới có thể giúp chúng tránh ác làm lành, bằng không chúng phải tự tạo nhân duyên học pháp mới có thể biết thiện ác như thế nào để làm hay tránh. Kế tiếp, cha mẹ phải lo cho con ăn học để lớn lên chúng có nghề nghiệp tự lo cho bản thân và có thể chăm lo cho người khác. Nếu cha mẹ không lo cho con ăn học để tạo nên sự nghiệp thì người con chưa lo xong bản thân làm sao có thể lo cho ai khác. Và cuối cùng, cha mẹ đứng ra dựng vợ gả chồng cho con cũng như cho con số tài sản để lập nghiệp làm ăn. Điều này rất quan trọng đối với con cái khi mới trưởng thành ra lập nghiệp.

Ngược lại, bổn phận con cái là phải nuôi dưỡng cha mẹ khi đã nhận được tình yêu thương lo lắng từ cha mẹ. Con cái phải thực hiện bổn phận đối với cha mẹ theo truyền thống và quan trọng là giữ gìn truyền thống gia đình. Nghĩa là, người con phải có đạo đức, không ăn chơi quậy phá làm mang tiếng xấu cho gia đình và phát huy những điều tốt mà gia đình đang có. Con cái phải biết sử dụng tài sản của cha mẹ để lại đúng cách và làm tăng thêm nhằm phục vụ lợi ích cho nhiều người. Cuối cùng, con cái phải có trách nhiệm tổ chức lễ tang cho cha mẹ trang nghiêm theo văn hóa mỗi nơi.

Bản kinh trình bày trách nhiệm của cha mẹ và bổn phận của con cái nhằm đưa đến đời sống gia đình hạnh phúc trong đời sống hiện tại. Nền tảng đưa đến hạnh phúc là mỗi bên đều thực hiện nhiệm vụ của mình, tránh ác làm thiện, chăm sóc lẫn nhau, nhất là khi một bên cần sự hỗ trợ của bên kia: con còn nhỏ chưa thể tự lập thì cha mẹ trợ giúp như nuôi dưỡng, cho ăn học, cho tiền làm vốn làm ăn, còn cha mẹ già đau bệnh không thể tự lo thì con phải chăm nom… Bản kinh cũng có đề cập đến bổn phận của con cái phải làm sau khi cha mẹ qua đời là lo lễ tang chứ chưa nêu bổn phận (tức báo hiếu) sau khi cha mẹ qua đời.

Kinh Tăng chi, phần chương Hai pháp nêu: Có hai hạng người không thể trả ơn được là cha và mẹ. Dù người con có phụng dưỡng, chăm sóc hết mức về vật chất cũng chưa đủ để trả ơn cha mẹ. Bài kinh giải thích lý do là vì cha mẹ đã nuôi dưỡng cho con khôn lớn, tạo điều kiện cho con bước vào đời. Tuy nhiên, phần sau bài kinh lại nêu: nếu người con hướng cha mẹ tin Tam bảo, bỏ điều ác, làm điều lành, giúp cha mẹ bỏ xan tham và thực hành bố thí, giúp cha mẹ bỏ mê tín, tà kiến (ác trí tuệ) theo chánh kiến (trí tuệ) thì người con làm đủ và trả đủ ơn cha mẹ.

Theo nội dung trên, trả ơn hay báo hiếu về phương diện vật chất dù bao nhiêu cũng không đủ nhưng về phương diện tinh thần thì lại là trả ơn đủ. Trong trường hợp này, cha mẹ chỉ nuôi con về mặt thể chất và không giáo dục con về mặt đạo đức, trí tuệ vì nhiều lý do như không có khả năng, không có điều kiện… Cha mẹ không phải là người hướng con tránh ác làm lành mà ngược lại con mới là người hướng cha mẹ tránh ác làm lành. Có lẽ, cha mẹ trong trường hợp này có thể gặp hoàn cảnh khó khăn khi thời trẻ nên không có cơ hội học hành đàng hoàng, đến nơi đến chốn và có thể thừa hưởng nhiều bất hạnh khổ đau từ gia đình nên thiếu tri thức và rơi vào tà kiến. Người con may mắn hơn khi được ăn học có tri thức, có hiểu biết về đạo lý…, vì vậy nên giúp cha mẹ quay đầu hướng thiện, phát triển trí tuệ. Để đạt được mục đích này, người con phải có “phương tiện thiện xảo” thì mới thành công.

Bài kinh này cũng nêu công ơn cha mẹ là nuôi dưỡng con khôn lớn và tạo điều kiện cho con vào đời mà ta có thể hiểu là cho con ăn học, cho con vốn liếng làm ăn. Trong khi đó, bài kinh nêu nhiều hạn chế của cha mẹ về mặt đạo đức (làm ác, xan tham), về nhận thức, trí tuệ. Bài kinh nhấn mạnh báo đáp công ơn về mặt tinh thần hơn là vật chất. Vấn đề bổn phận (báo hiếu) của con sau khi cha mẹ qua đời chưa được đề cập.

Đến kinh Vu lan và kinh Báo đáp công ơn cha mẹ thì vấn đề bổn phận (báo hiếu) khi cha mẹ qua đời được đề cao. Kinh Vu lan nêu bổn phẩn của con cái là cúng dường chư Tăng để cầu nguyện cho cha mẹ đã qua đời siêu sanh cõi lành như nhân thiên và hiện tại được trường thọ, ít bệnh tật, khỏe mạnh. Còn kinh Báo đáp công ơn cha mẹ thì phân tích rõ hơn về công ơn cha mẹ và cách con cái báo hiếu, tức làm tròn bổn phận. Công ơn cha mẹ gồm có mang thai, sinh đẻ, nuôi dưỡng, vì con làm tội lỗi, hy sinh cho con, lo lắng khi con bị bệnh hay có điều bất ổn và lo sự nghiệp gia đình cho con. Người con bất hiếu là không nghe lời cha mẹ, theo bạn bè cờ bạc, trộm cướp…, gây nghiệp ác, bị tù tội làm cho cha mẹ phải mang tiếng xấu. Ngược lại, người con báo đáp công ơn cha mẹ thì phổ biến về đạo hiếu (truyền bá kinh), cúng dường Tam bảo, tu phước, cúng dường chư Tăng, quy y Tam bảo, giữ gìn năm giới.

Bài kinh không nhấn mạnh đến việc phụng dưỡng cha mẹ về vật chất mà chú trọng đến tu tập bản thân, tạo phước báu để hồi hướng cho cha mẹ hiện tại và sau khi qua đời.

Thực hành lời Phật dạy trong đời sống thực tiễn

Về cơ bản, quan hệ cha mẹ - con cái trong Nho giáo và Phật giáo có nhiều điểm tương đồng, như trách nhiệm của cha mẹ là nuôi dưỡng, thương yêu chăm sóc, làm gương, giáo dục, tạo dựng sự nghiệp cho con; còn bổn phận của con cái là phụng dưỡng kính trọng cha mẹ, phát huy truyền thống tốt đẹp của gia đình, phát triển sự nghiệp thừa kế và tổ chức lễ tang trang nghiêm khi cha mẹ qua đời.

Điểm khác nhau là Phật giáo không có tính áp đặt con cái phục tùng hoàn toàn theo cha mẹ như Nho giáo quy định. Phật giáo phân định trách nhiệm của cha mẹ và bổn phận của con cái rõ ràng, đồng thời nhấn mạnh yếu tố đạo đức và trí tuệ. Phật giáo có điểm khác nữa là không đặt nặng việc thờ cúng cha mẹ qua đời mà đặt nặng việc cúng dường tạo phước, cũng như tu tập bản thân là bổn phận cần có của con cái. Như vậy, Phật giáo đề cập bổn phận lúc còn sống và cả khi chết.

Từ nội dung bốn bài kinh nêu trên, có lẽ cần tổng hợp lại để có một công thức về trách nhiệm của cha mẹ và bổn phận của con cái một cách hoàn chỉnh. Hai bài kinh đầu nhấn mạnh đời sống hiện thực với những trách nhiệm, bổn phận cụ thể của cha mẹ và con cái nhằm tạo nên tình yêu thương chăm sóc lẫn nhau giữa các thành viên trong gia đình, và nhờ đó gia đình hạnh phúc theo thế tục. Hai bài kinh sau thì đề cập đến công ơn cha mẹ sinh thành, dưỡng nuôi và nhấn mạnh bổn phận của người con đối với cha mẹ sau khi qua đời bằng việc tu dưỡng bản thân và làm phước thiện qua việc cúng dường.

Như vậy, trong đời sống thực tế hiện nay những lời dạy trên của Đức Phật được ứng dụng trong các gia đình như thế nào và kết quả ra sao?

Nếu bậc cha mẹ biết thiện ác và thực hành tránh ác làm thiện, biết giáo dục con cái và tạo dựng sự nghiệp cho chúng; đồng thời, con cái cũng nghe lời cha mẹ tránh ác làm thiện, siêng năng học hành để có thể thừa kế truyền thống và sự nghiệp của gia đình, thì gia đình sẽ hạnh phúc. Nhiều gia đình đã làm được điều này, nhất là Phật tử thuần thành có quy y Tam bảo, có học và hành pháp.

Nếu bậc cha mẹ biết thiện ác và thực hành tránh ác làm thiện, biết giáo dục con cái và tạo dựng sự nghiệp cho chúng; nhưng, con cái không nghe lời cha mẹ tránh ác làm thiện, ăn chơi lêu lỏng không học hành, phá sản gia nghiệp thì gia đình khó hạnh phúc. Nhiều gia đình giàu có rơi vào trường hợp này.

Nếu cha mẹ không biết thiện để làm và ác để tránh, hay biết mà không thực hành, không biết giáo dục con cái, không có khả năng cho con sự nghiệp; trong khi đó, con cái gặp duyên lành phấn đấu học tập tạo nên sự nghiệp, hiếu thảo đối với cha mẹ, hướng cha mẹ quy y Tam bảo, thực hành giáo pháp thì gia đình có hạnh phúc. Một số gia đình thuộc trong trường hợp này.

Nếu cha mẹ không biết thiện để làm và ác để tránh, hay biết mà không thực hành, không biết giáo dục con cái, không có khả năng cho con sự nghiệp; đồng thời, con cái lười học, ăn chơi lêu lỏng theo bạn xấu, gây tội lỗi thì gia đình khó có hạnh phúc. Nhiều gia đình rơi vào hoàn cảnh này, nhất là gia đình nghèo khó.

Bài viết tạm đưa ra một số trường hợp tiêu biểu để thấy rằng nếu thực hành theo lời Phật dạy, tức mỗi bên làm tròn trách nhiệm, bổn phận thì chắc chắn gia đình sẽ hạnh phúc.

Chia sẻ: