Ý niệm và Thực tại
y niem ve thuc tai
Trong quyển Republic của Plato có một chuyện ngụ ngôn nổi
tiếng về một hang động. Trong hang động có một hàng người, họ bị xiềng lại
với nhau bằng một cách mà họ chỉ có thể nhìn vào vách hang bên trong. Họ
không thể nào quay lưng lại. Phía sau lưng những người bị xiềng là một ngọn
lửa, và có những hình người nhỏ xếp chung quanh như là đang sinh hoạt với
nhau. Bóng dáng của những hình người giả này chiếu lên trên vách tường, phía
bên trong hang. Những người bị xiềng chỉ có thể thấy bóng dáng thay đổi của
những hình người giả trên vách hang, nên họ nhận những bóng hình đó làm một
sự thật tuyệt đối.
Cho đến một ngày, có một người trong bọn họ tháo được sợi dây xích và có
thể quay lại được. Anh ta thấy được đống lửa và những hình người giả, và
hiểu rằng những điều anh tin xưa nay đều là giả tưởng. Bóng hình không phải
là sự thật mà chỉ là những phản ảnh trên vách. Và có lẽ sau khi thoát ra
được khỏi sự xiềng xích, anh đi ra khỏi hang và bước đi trong tự do dưới ánh
sáng mặt trời.
Tình trạng của chúng ta cũng giống như những người bị xiềng trong hang.
Bóng người trên vách tượng trưng cho những ý niệm của ta có trong cuộc sống.
Chúng ta bị xiềng xích bằng những đam mê, nhìn cuộc đời qua ý niệm, thành
kiến có sẵn trong ta, và nhận chấp những ý niệm này làm thực tại.
Ý niệm về không gian
Lúc còn ở Ấn Ðộ, có một cô bạn Hy Lạp kể cho tôi nghe một câu chuyện thí dụ
về ý niệm không gian của ta như sau. Cô ta tả lại một biên giới giữa hai
quốc gia nằm trên một vùng sa mạc. Giữa một vùng đất cát mênh mông, có một
chiếc cầu sắt bắt ngang qua một lòng sông cạn khô. Chiếc cầu sắt được sơn
nửa xanh, nửa đó. Lòng sông khô cằn là biên giới của hai nước. Toàn cảnh
chung quanh chẳng có gì ngoài cát nóng và một chiếc cầu sắt hai màu.
Chính giữa cầu có một cái cổng bằng sắt, được khóa từ hai bên. Khi có
người nào muốn đi từ một "quốc gia" này sang phía bên kia, người gác bên đây
sẽ gọi người gác bên kia, cả hai đi đến cánh cổng và mở khóa cùng một lúc.
Thế là ta đi ngang qua biên giới, sang một quốc gia khác.
Ý niệm về thời gian
Ý niệm về thời gian cũng đã in rất sâu vào tâm khảm ta, những ý niệm về quá
khứ, tương lai. Cái mà chúng ta gọi thời gian, thật sự là gì? Trong giờ phút
hiện tại ta có một vài tư tưởng như là kỷ niệm, hồi tưởng. Chúng ta góp
những tư tưởng này lại thành một nhóm và gọi chúng là quá khứ, và cho rằng
chúng đã xảy ra ở một thời điểm xa xôi nào đó, không có thật trong hiện tại.
Cũng vậy, ta chìm đắm trong những dự định, mơ mộng và dán cho chúng nhản
hiệu thuộc về "tương lai", có nghĩa là chúng chỉ có thật trong một thực tại
chưa xảy ra. Ít khi ta hiểu được rằng, thật ra "quá khứ" và "tương lai" chỉ
là những gì đang xảy ra trong hiện tại.
Tất cả những kinh nghiệm đó chỉ là một sự thật của hiện tại. Quá khứ và
tương lai là hai ý niệm mà chúng ta đặt ra với một mục đích. Nhưng nếu đi
nhận ý niệm làm một sự thật, quên rằng chúng chỉ là sản phẩm của một tư
tưởng, ta sẽ khổ đau vì những sự lo lắng, hối tiếc về quá khứ và những mong
chờ, hy vọng cho một thực tại chưa đến. Khi nào ta có thể sống vững vàng
trong giây phút bây giờ, hiểu rằng quá khứ và tương lai chỉ là những tư
tưởng trong hiện tại, ta sẽ có khả năng tháo gở được sợi dây xích của "thời
gian".
Ý niệm về một cái Tôi
Nhưng có lẽ ý niệm ảnh hưởng ta sâu đậm nhất, ý niệm có khả năng xiềng xích
ta trong hang động, giữ ta lại trong vòng sanh tử luân hồi, là ý niệm về một
cái Ngã, cái Tôi. Ý niệm rằng phải có một người nào đó đứng phía sau mọi
hành động, mọi ý nghĩ, một cá nhân có thật, trường cửu, là bản thể của con
người chúng ta. Ngã, tôi, của tôi, thật ra chỉ là những ý niệm, khởi lên khi
ta cố đi tìm một định nghĩa cho sự liên hệ giữa thân và tâm.
Thuở ban đầu thì trong ta chưa ai có cái "ngã", nhưng bởi vì chúng ta bị
dính mắc vào ý niệm này một cách quá sâu đậm, chúng ta bỏ hết công sức ra để
bảo vệ, phô trương và phục vụ cho cái tôi tưởng tượng này. Thiền quán sẽ
giúp ta thấy được cái Ngã chỉ là một ý niệm, nó không có một tự thể nào, chỉ
là một ý niệm được phóng đại lên trong giây phút hiện tại.
Thực tại là những gì ta đang kinh nghiệm
Ðó là những ý niệm hằng trói buộc ta. Bạn có thể thấy sức mạnh của những ý
niệm này. Cả cuộc đời của ta bị chúng chi phối. Kalu Rinpoche, một vị thiền
sư Tây Tạng nổi tiếng có viết:
Anh đang sống trong một thế giới của ảo tưởng, với những hình dáng bên
ngoài của sự vật. Nhưng có một thực tại, Anh chính là thực tại đó. Hiểu được
điều này,anh sẽ thấy rằng anh chẳng là gì cả. Và cũng nhờ bởi vì không là gì
cả, mà anh lại là tất cả. Chỉ có vậy thôi.
Joseph Goldstein
Nguyễn Duy Nhiên dịch