Tìm về nguồn cội của tín niệm thờ Bạch mã thái giám

TÌM VỀ NGUỒN CỘI CỦA TÍN NIỆM THỜ  BẠCH MÃ THÁI GIÁM

Bài viết nhằm mục đích cung cấp những dữ liệu cần thiết từ văn hóa tâm linh Ấn Độ để từ đó truy nguyên về nguồn cội, tập tục tôn thờ thần Bạch mã, thần Bạch mã Thái giám vốn lưu truyền từ xa xưa và phổ biến từ Bắc chí Nam còn tồn tại đến nay.

I. Bạch mã trong dòng chảy lịch sử - văn hóa Việt Nam

Đền Bạch Mã là một trong tứ trấn của kinh thành Thăng Long xưa, trong đó đền Bạch Mã trấn giữ phía đông kinh thành. Đền Bạch Mã được xây dựng từ thế kỷ IX để thờ thần Long Đỗ. Thăng Long cổ tích khảo có chép truyền thuyết về con ngựa trắng đã giúp Lý Thái Tổ xây thành Thăng Long như sau: Lý Thái Tổ đắp thành mấy tháng không xong. Một đêm nằm mộng thấy một con ngựa trắng nói tiếng người: “Mạch đất Long Biên rất thiêng, nay đắp thành, mạch sẽ tắc... nên cho đào một cái cừ thông sang sông Thiên Phù và Tô Lịch để mạch lưu thông, nếu không chỉ phí công”. Tỉnh giấc, vua bèn làm như lời ngựa trắng. Thành xây được. Khi hoàn tất có con ngựa trắng hiện cạnh thành. Quân sĩ đuổi đi, ngựa chạy đến đền Long Đỗ thì mất dấu. Vua cho đó là hiện thân của thần Long Đỗ và phong là Bạch Mã đại vương[1]. Và theo Đại Việt sử ký toàn thư lại có con “Bạch Long thần mã” biết trước lúc nào vua ra đi. Dấu ấn Bạch mã trở nên rất sâu sắc đối với văn hóa Đại Việt đời Lý, thậm chí ông vua Phật tử này đặt tên con trai mình là Lý Phật Mã (tức Lý Thái Tông sau đó).

Bên cạnh đó có truyền thuyết về cái chết của Uy Minh Vương Lý Nhật Quang, còn gọi là đức thánh Mượu. Ngài được thờ tự chính ở đền Quả (núi Quả Sơn, Đô Lương, Nghệ An) và thần tích được chép trong sách Việt Điện u linh (biên soạn vào thế kỷ XIV)[2].

Truyền thuyết kể rằng: Hồi ấy, quân nước Lão Qua thường xua quân cướp phá vùng biên giới phía Tây, Nghệ An. Vương từng nhiều lần thân chinh đánh dẹp. Trong lần hành quân cuối cùng, gặp thế giặc mạnh, quân ta thất trận. Vương bị tướng giặc chém ngang cổ. Nhưng lạ thay đầu không rơi, người vẫn trên ngựa, men theo tả ngạn sông Lam, phi nước đại về đến xã Bạch Đường thì dừng ngựa, ghé vào quán nước sát bờ sông thì được cô hàng nước bảo: “Ngài bị tử thương khó qua khỏi. Trời đã dành ngôi âm phần tại chân núi Quả… Đó là đất huyết thực ngàn thu”. Ngựa chở Vương đến đó thì trời vừa sụp tối: Người và ngựa liền quỵ xuống bãi cỏ bằng phẳng dưới chân núi Quả. Kỳ diệu thay, trong phút chốc, hằng hà sa số con mối xúm nhau đùn đất, lấp kín thi thể Vương thành ngôi mộ to. Dân chúng sau đó dựng đền thờ Vương trên núi Quả này, do đó có tên là đền Quả, một trong bốn ngôi đền thiêng nhất của xứ Nghệ: Đền Cờn, đền Quả, Bạch Mã, Chiêu Trưng.

Ngoài ra, vị thần Phan Đà thờ ở đền Bạch Mã của xứ Nghệ, như tên gọi của nó, gắn bó sinh mệnh của mình với con ngựa trắng - một biểu tượng thiêng trong lịch sử văn hóa và cũng đã hiển hiện trong việc giúp minh chủ Lê Lợi trong cuộc kháng chiến chống quân Minh.

Truyện kể rằng, cuối năm 1424 đầu năm 1425, sau khi hạ thành Trà Lân, thắng trận Khả Lưu, Lê Lợi đưa nghĩa quân xuống đóng đại bản doanh tại núi Động Chủ thuộc dãy Thiên Nhân. Cùng với người dân Nghệ An nô nức ứng nghĩa, Phan Đà, quê ở thôn Chi Long (nay thuộc xã Võ Liệt) mới 18 tuổi, cỡi ngựa trắng vào thành Lục Niên ra mắt Lê Lợi. Sau một thời gian xông pha trận mạc, tỏ là người can đảm, giỏi mưu cơ, Lê Lợi cử ông ra trấn thành Bình Ngô, bên hữu ngạn sông Lam. Quân Minh cũng dựng một thành ở chợ Đồn bên tả ngạn sông Lam, đối diện với thành Bình Ngô. Phan Đà vừa công vừa thủ làm cho giặc nhiều phen khốn đốn. Song giặc biết Phan Đà rất thích hát tuồng nên chúng bày cuộc hát trên bãi sông rộng kéo dài hết đêm này sang đêm khác. Phan Đà kìm lòng không được, một đêm cải trang thành người dân thường cỡi ngựa sang sông xem hát. Bọn giặc phục kích sẵn, chờ có thế đổ ra đâm chém tới tấp. Không kịp đối phó, Phan Đà bị một nhát gươm chém vào giữa cổ. Con ngựa bèn quay đầu chở Phan Đà trở về. Đến thôn Chi Linh, Phan Đà hộc ra một vũng máu và đến thôn Gia Hy, Phan Đà ngã ngựa. Hai địa điểm này đều có mộ của ông: mộ ở Cồn Cả/Gia Hy là mộ thật, còn mộ ở cồn Ông/Chi Linh là mộ giả; cả hai đều thuộc xã Võ Liệt (Thanh Chương, Nghệ An). Về sau, trong một trận đánh lớn, con ngựa của Phan Đà hiện hình bằng đám mây trắng dẫn đường cho nghĩa quân Lê Lợi tiến công giặc. Trận đánh ấy thắng lớn. Khi lên ngôi, Bình Định vương truy phong Phan Đà là Bạch Mã thần, lập đền thờ ở Võ Liệt, cấp 18 mẫu tự điền và 18 miếu phu để lo việc cúng tế [3] .

Nói chung, như truyền thuyết kể trên, người anh hùng tử trận đều gắn với con chiến mã của mình; ở đó chiến mã là con ngựa thiêng - thậm chí uy linh trội bật hơn chủ tướng của nó[4]. Vị thần Bạch mã này tuồng như một hồi quang của thần Bạch mã ở kinh đô Thăng Long thời Lý.

Con ngựa trắng được tôn thờ khắp nơi với mỹ hiệu “Thái giám Bạch mã lợi vật tôn thần” (Khánh Hòa) hay gọi tắt là “Bạch mã Thái giám” ở phần lớn các đình làng Nam Bộ. Cụm từ “Thái giám” từ lâu nay đã là vấn đề làm đau đầu các nhà nghiên cứu. Phải chăng khái niệm “Thái giám” là một biện sự thế tục của quý tướng “mã âm tàng”.

Theo kinh Bảo nữ vấn, 4: Mã âm tàng tướng của Như Lai là tướng bậc đại nhân. Vì nghiêm cẩn bản thân, xa lìa sắc dục mà có được tướng này; và kinh Vãng sinh yếu tập (trung, đại 84, 54 hạ) ghi rằng: “Âm tàng của Như Lai giống như trăng tròn, có ánh sáng sắc vàng giống như ánh mặt trời”. Một trong 36 quý tướng của Phật là “Mã âm tàng tướng” (Phạn: Kóso pagata-vasti-guhya): Nam căn ẩn kín không lộ ra bên ngoài. Vì tướng này giống với dương căn của loài ngựa nên gọi là “mã âm tàng”[5]. Nói chung, các biện giải về quý tướng này đã chỉ ra ngữ nghĩa biểu trưng siêu việt của cụm từ thế tục “Thái giám” - vốn có nghĩa quan hoạn hay lưỡng tính bẩm sinh.

Mặc khác, khái niệm “Thái giám” cũng còn được hiểu là biểu trưng của người lưỡng tính. Người lưỡng tính (androgyne) khởi nguyên chỉ là một dạng thức hình người của một quả trứng vũ trụ (hay một bọc trứng/ bọc trứng trăm con như truyền thuyết Lạc Long Quân-Âu Cơ; hay quả bầu v.v...). Ở đó hàm chứa ý nghĩa của sự khởi sinh hay kết cục của mọi thuyết hậu thế (eschatologie), đó là cái nhất thể sinh thù (một đẻ ra hai và n). Do người lưỡng tính là thực thể mang cả những dấu hiệu của hai giới, nhưng còn ở thể hợp nhất chưa phân khai thành hai có thuộc tính đối lập. Đó là đặc điểm của các thần linh được thể hiện bằng hình tượng tính giao. Ví dụ như Siva và Shakti của thần (hiểu là vợ/nguyên lý âm của nam thần) ngồi trên đùi. Nói chung, người lưỡng tính mang dấu hiệu của sự toàn vẹn, sự toàn vẹn tinh thần, bất phân tự nguồn cội. Đó là những cặp đôi lưỡng tính nguyên thủy “xuất thế gian”: phượng-hoàng, kỳ-lân hay uyên-ương... Nói chung, Bạch mã - Thái giám có thể là mỹ hiệu được tạo thành từ tâm thức lưỡng tính cổ sơ, biểu thị sự vẹn toàn[6].

Trong thực tế, Bạch mã Thái giám được thờ ở đình làng và được dân gian hiểu như là con vật cỡi của thần Thành Hoàng (Bạch mã) và là thuộc hạ hầu cận (Thái giám/hoạn quan). Đó là biện sự thế tục còn trong truyền thống Phật giáo, ngựa trắng/bạch mã được coi là Bồ-tát hay chính là Phật. Điều đó cắt nghĩa tại sao nhà Nguyễn phong Bạch mã Thái giám làm Thượng đẳng thần (Dương Uy Ngự Vũ Bảo chướng Kiện thuận Hòa nhu Hàm quang Thượng đẳng thần), trong khi đó thần Thành Hoàng đa phần chỉ là Hạ đẳng thần.

Phức nghĩa về Bạch mã Thái giám có thể hiểu được một cách thấu đáo hơn khi chúng ta đối chiếu với những thần thoại Ấn Độ và các kinh văn thuộc các tôn giáo của xứ sở này. Đến đây, chúng ta có một khảo hướng có phần gần gũi hơn đó là mối tương đồng của Bạch mã và con Kiền-trắc mã/Kanthaka, con ngựa đã đưa Đức Phật Thích Ca rời kinh thành.

II. Ngựa trắng trong văn hóa - tôn giáo Ấn Độ

Kiền-trắc mã [7] là một con ngựa trắng/bạch mã mà bạch mã một mặt là con ngựa Balaha - một tiền thân của Phật Thích Ca (Jataka/Bổn sinh kinh) và ở kiếp cuối cùng, là con Kiền-trắc mã, vật cỡi của Thái tử Tất-đạt-đa trong chuyến ra đi vĩ đại. Họ ra đi lúc nửa đêm và đến rạng sáng thì tới cụm rừng cách thành Ca-tỳ-la-vệ rất xa. Truyền thuyết kể rằng, họ đã vượt qua nhiều vương quốc nhưng không một ai hay biết bởi bốn vó ngựa đã được chư thiên nâng đỡ nên không phát ra tiếng động. Ngài xuống ngựa, khuyên dỗ Xa-nặc (Channa/người giữ ngựa) đem ngựa trở về hoàng cung[8]. Con ngựa trắng không có người cỡi đã trở thành biểu tượng của chính Đức Phật Thích Ca Mâu Ni. Motif này cũng thấy trong tranh Đông Hồ: Con ngựa không có người cỡi mà lại có lọng che rất trang nghiêm. Chính “khoảng trống” dưới mái lọng che (theo Phật thoại: trời Đế thích cầm lọng che cho Thái tử Sakyamuni trên đường xuất gia) ấy là Đức Phật (hay một đối tượng tôn kính thiêng liêng - đối với các tín ngưỡng khác)[9]. Việc không khắc họa hình tướng Đức Phật dưới lọng nói trên thể hiện việc tôn kính tính siêu phàm của Đức Phật được xác định suốt thời “vô tượng kỳ” trong lịch sử mỹ thuật Phật giáo Ấn Độ.

Ngoài ra, Uchchaihshravas là một con ngựa trắng được coi là tổ của loài ngựa và nổi bật trong các truyền thuyết, kinh điển Hindu. Ngựa Uchchaihshravas được miêu tả là con ngựa bay, bảy đầu, có hai cánh, màu trắng tuyết. Uchchaihshravas là con ngựa đầu tiên hiện ra từ sâu thẳm đại dương trong thần thoại khuấy biển sữa. Nó là con ngựa tốt nhất trong những con ngựa, con ngựa đầu tiên/nguyên mẫu và là vua của loài ngựa. Thần Indra, vị chúa tể cõi trời, vua của các chư thần/deva, đã mang con ngựa thần thoại về cung trời của mình (cõi svarga). Sau đó, thần Indra đã cất đi cặp cánh của Uchchaihshravas và cho nó xuống cõi người. Cặp cánh bị lấy đi nhằm đảm bảo con ngựa ở lại nơi mặt đất (prithvi) và không bay trở lại nơi cõi trời của thần Indra[10].

Uchchaihshravas trước tiên là vật cưỡi (vahana) của thần Indra, vị vua cõi trời. Nhưng nó cũng được ghi chép là con ngựa của Bali; vị vua của cõi âm ty (patala) đã sử dụng nó để giành được những thứ mà trước kia không thể có được. Ngoài ra, Vishnu Purana cũng ghi chép rằng khi Prithu nhận ngôi vị là vị vua đầu tiên của cõi đất thì vật được ban cho ngôi vị chịu trách nhiệm vương quyền này là con ngựa Uchchaihshravas và sau đó nó đã trở thành vua của loài ngựa[11]. Như vậy, chúng ta thấy con ngựa Uchchaihshravas phần nào tương đồng với ngựa Kanthaka. Chúng đều là những con bạch mã thượng thủ, uy nghi, vật cưỡi của bậc chủ tể, ở đây là bậc chủ tể về mặt tâm linh, tín ngưỡng.

Hình tượng con ngựa cũng có mối quan hệ mật thiết đến các vị thần thiên tượng của Hindu như: Cỗ xe của thần mặt trời Surya được kéo bởi một hay bảy con ngựa được ghi trong Rigveda mà theo một số nguồn tư liệu những con ngựa này có màu trắng hay màu cầu vồng[12]. Thêm nữa, cỗ xe thần gió Vayu cũng được kéo bởi hàng nghìn con ngựa. Hay thần Kalki/Kalkin, vị thần biểu trưng cho tương lai, hóa thân thứ 10 của thần Vishnu là con ngựa trắng[13]. Lại nữa, đó là các thần Ashvin đầu ngựa liên quan với sự luân phiên đêm-ngày, là con trai của Saranya - vị nữ thần của những đám mây, vợ của thần mặt trời Surya. Họ biểu trưng cho ánh sáng chói lọi, sáng ngời của bình minh và hoàng hôn, hiện ra trên bầu trời trước rạng đông trong cỗ xe ngựa bằng vàng, mang châu báu đến cho con người, ngăn ngừa rủi ro, bất hạnh và bệnh tật. Cả hai đều là biểu tượng của mặt trời và hiện thân cho Dharma (Pháp) và cho tri thức[14]. Như vậy, chúng ta thấy phần nào con ngựa cũng biểu trưng cho chu kỳ chuyển động của mặt trời, tức sự chiếu sáng, nguồn ánh sáng mang lại sự sống cho vạn vật, tiêu trừ những tai chứng, bệnh dịch. Chu kỳ của mặt trời như bánh xe Pháp chuyển động soi rọi tâm thức vạn vật để rồi mang đến tri thức, thức tỉnh sự mê mù, lạc lối. Ánh sáng mặt trời cũng như ánh sáng của sự hiểu biết, thông tuệ đưa con người đi đến giác ngộ. Hình tượng con ngựa ở đây dường như cũng bao hàm cả ý nghĩa lớn lao này.

III. Kết luận: Mối tương quan giữa bạch mã và ngựa trắng

Như vậy, con ngựa màu trắng/bạch mã, con thiên mã màu trắng biểu thị cho bản năng đã được kiểm soát, được làm chủ, được thăng hoa. Con thiên mã màu trắng là của mặt trời, kéo cỗ xe thiên thể, nó trở thành biểu tượng của cái đẹp toàn bích. Trắng, nhưng trắng một cách xán lạn, bạch mã biểu trưng cho sự uy nghi, là vật cỡi của các anh hùng, thánh nhân, những người lập nên các kỳ công, những đấng cứu thế trong các tôn giáo độc thần và là vật cỡi của Đức Phật trong Cuộc ra đi vĩ đại[15]. Ngoài ra, bạch mã tự bản thân nó là con vật thiêng, một linh vật cho nên mới được triều Nguyễn phong làm Thượng đẳng thần. Phải chăng đây là những dấu tích cho thấy mối liên hệ tín niệm về con ngựa nói chung và ngựa trắng/bạch mã nói riêng của văn hóa Ấn Độ cổ đại trong đời sống tâm linh và văn hóa người Việt. Ở đây, chúng tôi muốn lưu tâm đến những cội nguồn xa xưa của những biểu tượng văn hóa tâm linh của dân tộc ta khi chúng ta tìm hiểu đến cái chung nhất với cái nhìn truy nguyên.

HUỲNH THANH BÌNH

Chú thích hình:

T1: Con ngựa Uchchaihshravas 

T2: Kiền-trắc-mã/Kanthaka trong Cuộc ra đi vĩ đại, tranh tường chùa Âng, TP. Trà Vinh

T3: Kiền-trắc-mã/Kanthaka trong Cuộc ra đi vĩ đại, tranh tường chùa Giồng Lức, Trà Vinh

T4: Ngựa trắng thờ trong đền Bạch Mã

T5: Hai bàn thờ Bạch mã và Thái giám ở đình Tân Lân (Biên Hòa, Đồng Nai)

T6: Miếu thờ Bạch mã Thái giám đình Tăng Phú (phường Tăng Nhơn Phú A, quận 9. TP.HCM)

Chú thích:

Chia sẻ: