HoangPhap.info

Trang nhà

Phật sự

Tu tập

Chuyên đề

Về nguồn gốc của tạng Abhidhamma Pàli

VỀ NGUỒN GỐC CỦA TẠNG ABHIDHAMMA

VỀ NGUỒN GỐC CỦA TẠNG ABHIDHAMMA PĀLI

Nguyễn Hữu Tr�

Lịch sử Phật gi�o v� c�c học thuyết ch�nh thống đều c� chung quan điểm về Luận tạng Pāli hay A-tỳ-đ�m tạng (Abhidhamma piṭaka), một trong ba phần quan trọng của Tam tạng Th�nh điển Phật gi�o, b�n cạnh Kinh tạng (Sutta piṭaka) v� Luật tạng (Vinaya piṭaka). Nhiều học giả xem Luận tạng l� ch�a kh�a đề khai mở c�c vấn đề Phật học. Do đ�, sẽ l� thiếu s�t lớn nếu người tu học Phật kh�ng c� những kiến thức cơ bản về Abhidhamma. Tuy nhi�n, ngo�i những đ�nh gi� t�ch cực về Abhidhamma, đ�u đ� vẫn c�n những quan kiến tr�i chiều về nguồn gốc h�nh th�nh bộ luận n�y. Cụ thể, c� một số học giả cho rằng Abhidhamma kh�ng phải do Đức Phật truyền dạy m� được c�c nh� sư uy�n b�c soạn thảo về sau.

Tổng quan về tạng Abhidhamma Pāli

Abhidhamma thường được dịch l� Thắng ph�p, Vi diệu ph�p hay V� tỷ ph�p. Đ�y l� một từ gh�p được cấu th�nh bởi hai từ Abhi + dhamma. Theo Trưởng l�o Tịnh Sự, chữ Abhi c� hai nghĩa: �Atireka� l� �cao hơn, lớn hơn, vượt trội�; �Visiṭṭha� l� �phi thường, vi diệu, si�u quần, cao nh�, cao qu�, thanh lịch, đặc sắc, kiệt xuất, xuất ch�ng, lỗi lạc, nổi bật, vượt trội, đặc biệt, ri�ng biệt, r� rệt, si�u ph�m, kh�ng thể so sánh� [1]; c�n Dhamma l� một từ mang rất nhiều tầng � nghĩa, ở đ�y n� c� thể tạm dịch l� �gi�o ph�p, triết l� đạo đức, tr� tuệ, ch�n l� được Đức Phật Gotama thuyết giảng� (the dhamma, moral philosophy, wisdom, truth as propounded by Gotama Buddha in his discourses & conversations)[2]. Từ điển giải th�ch thuật ngữ Abhidhamma l� �gi�o ph�p đặc biệt� (the special dhamma), l� �t�n của tạng thứ ba hay nh�m thứ ba trong hệ thống kinh điển� (name of the third piṭaka, the third group of the canonical books)[3].

Qua những ph�n t�ch tr�n, ch�ng ta c� thể hiểu Abhidhamma l� gi�o ph�p vi diệu, cao si�u hay th� thắng. Theo truyền thống văn học Pāli, Abhidhamma piṭaka được ph�n l�m bảy bộ như sau:

1. Bộ Ph�p tụ (Dhammasangani)

2. Bộ Ph�n t�ch (Vibhanga)

3. Bộ Chất ngữ (Dhātukathā)

4. Bộ Nh�n chế định (Puggalapa��atti)

5. Bộ Ngữ t�ng (Kathāvatthu)

6. Bộ Song đối (Yamaka)

7. Bộ Vị tr� (Paṭṭhāna)

Nội dung ch�nh của Abhidhamma piṭaka chủ yếu tr�nh b�y những chi tiết li�n quan đến hai phạm tr� Danh (nāma) v� Sắc (rūpa). Ở đ� c� bốn ph�p được đem ra giải th�ch cặn kẽ l� T�m (citta), gồm 89 hay 121 t�m; T�m sở (Cetasika), gồm 52 t�m; Sắc (Rūpa), gồm c� hai l� Sắc tứ đại v� Sắc y đại sinh; sau c�ng l� Niết-b�n (Nibbāna). V� Abhidhamma ph�n t�ch s�u về phần t�m l� con người n�n nhiều học giả xem Abhidhamma như bộ m�n t�m l� học v� triết học của Phật gi�o. C�ng quan điểm tr�n, HT.Th�ch Minh Ch�u cho rằng: �Văn học Abhidhamma c� thể xem l� một t�m l� học của Phật gi�o v� bốn vấn đề được đem ra giải th�ch cặn kẽ ho�n to�n thuộc về con người v� đặc biệt l� phần t�m thức�[4].

Nguồn gốc của tạng Abhidhamma Pāli

Quan điểm về nguồn gốc của Abhidhamma được t�m thấy trong nhiều nguồn tư liệu, nhất l� trong Theravāda (Thượng tọa bộ). Bộ ph�i n�y cho rằng ch�nh Đức Phật đ� thuyết giảng Abhidhamma tại cung trời Tāvatiṃsa (Đao Lợi hay Tam thập tam thi�n) v�o m�a hạ thứ bảy để b�o hiếu cho th�n mẫu của Ng�i l� Māyādevī (Ho�ng hậu Maya) l�c n�y đang l� một vị thi�n. Sau đ� Đức Phật đ� thuyết giảng lại cho T�n giả Sāriputta (X�-lợi-phất) những chủ đề to�t yếu (mātikā). C�c t�i liệu cũng ghi nhận ch�nh T�n giả Sāriputta l� người c� c�ng truyền b� Luận tạng, khi ng�i dạy Abhidhamma cho 500 vị đệ tử của m�nh, khiến họ trở th�nh c�c bậc thầy của Thắng ph�p[5]. R� r�ng dữ liệu tr�n đ� �t nhiều củng cố cho quan điểm Luận tạng l� do ch�nh Đức Phật thuyết giảng. Tuy nhi�n, v�o thời Đức Phật, giữa Kinh v� Luận tạng chưa c� sự ph�n biệt r� r�ng. Theo nhiều nh� nghi�n cứu, Luận tạng được bi�n tập muộn hơn so với Kinh tạng v� Luật tạng, v� kh�ng được đề cập ở kỳ kiết tập đầu ti�n[6].

Theo t�c giả Th�ch T�m Minh, thuật ngữ Abhidhamma đ� xuất hiện v�i nơi trong Kinh tạng v� Luật tạng. Cũng theo t�c giả, thuật ngữ n�y kh�ng mang � nghĩa gi�o ph�p cao si�u với dụng � đề cao Luận tạng so với Kinh tạng, m� mang � nghĩa chỉ cho gi�o ph�p của Đức Phật dưới h�nh th�i to�t yếu c�c c�ng thức hay ph�n loại th�nh c�c nh�m gi�o ph�p, như 37 phẩm trợ đạo được to�t yếu th�nh bảy đề mục gồm Tứ niệm xứ, Tứ ch�nh cần, Tứ như � t�c, Ngũ căn, Ngũ lực, Thất gi�c chi v� B�t ch�nh đạo[7]. Nhiều học giả cũng c� c�ng quan điểm khi cho rằng c�c đề mục to�t yếu về gi�o l� (mātikā) l� h�nh th�i sớm nhất của Abhidhamma. Cụ thể, gi�o sư A.K. Warder khi xem x�t về vấn đề n�y cũng cho rằng trong kinh Đại b�t-niết-b�n (Mahāparinibbāna sutta) c� đề cập việc Đức Phật đ� n�u những t�m tắt về gi�o ph�p (S. mātṛkā, P. mātikā) nhằm mục đ�ch khuy�n bảo h�ng đệ tử của Ng�i cần phải nỗ lực trong tu tập v� hoằng ph�p. Rất c� thể theo thời gian, c�c t�m tắt như vậy được b�n thảo chi tiết v� đ� ph�t triển th�nh Luận tạng[8].

B�n cạnh Kinh tạng, Luật tạng cũng c� đề cập đến thuật ngữ Abhidhamma (thắng ph�p) v� Abhivinaya (thắng luật). Trong Tổng quan Tam tạng Pāli, t�c giả Th�ch T�m Minh đ� dẫn chứng đoạn văn Pāli về điều khoản quy định gồm s�u điều kiện để một người xuất gia c� thể được chấp nhận cho thọ Cụ t�c giới (upasampadā), trong đ� c� n�u điều khoản một vị Tỷ-kheo phải c� đủ khả năng giải đ�p về Thắng luật (Abhivinaye vinetum) v� Thắng ph�p (Abhidhamme vinetum) mới được ph�p thọ Cụ t�c giới[9]. Cũng theo t�c giả, trong c�c bản kinh v� Luật tạng Pāli th� thuật ngữ Abhidhamma thường đi chung với Abhivinaya để chỉ cho gi�o ph�p v� gi�o luật của Đức Phật, ch�ng được hệ thống h�a v� to�t yếu th�nh c�c c�ng thức ngắn gọn được gọi l� mātikā[10]. C� một điểm đ�ng lưu � l�, học giả Hin�ber cho rằng � tưởng về c�c mātikā trong Kinh tạng l� sự vay mượn từ Luật tạng. V� c�c mātikā n�y c� li�n hệ đến Pātimokkhasutta trong c�c dạng thức thường d�ng như dhammadhara (th�ng thạo về ph�p), vinayadhara (th�ng thạo về luật), mātikādhara (th�ng thạo về to�t yếu). Những mātikā được h�ng đệ tử Phật sưu tập từ c�c b�i giảng của Đức Phật v� sắp xếp những điểm ch�nh th�nh một h�nh thức c� hệ thống để dễ d�ng ghi nhớ[11].

Như vậy, c�c học giả c� chung quan điểm rằng c�c h�nh th�i của Abhidhamma đ� xuất hiện rất sớm trong Kinh v� Luật tạng. Tuy nhi�n, n� vẫn chưa được bi�n tập v� ph�n loại, m� sự h�nh th�nh nền văn học Abhidhamma như ng�y nay l� do nỗ lực của chư Tăng quảng học trong việc sưu tầm, bi�n soạn v� giải th�ch lời Phật dạy qua nhiều thời kỳ; sớm nhất l� ở kỳ kiết tập Tam tạng lần thứ ba, v�o khoảng 218 năm sau khi Đức Phật Niết-b�n, dưới thời vua Aśoka (A Dục). Cụ thể l� bộ Kathāvatthu (Dị bộ luận) n�i về những điểm tranh luận giữa c�c bộ ph�i do ng�i Moggaliputtatissa (Mục-kiền-li�n-tử Đế-tu) bi�n soạn[12]. Nghi�n cứu của Peter Harvey cũng chỉ ra rằng v�o khoảng thế kỷ thứ III tr.TL, c�c học ph�i đ� bắt đầu ph�t triển Abhidhamma theo luận giải của m�nh. Mặc d� c�c Abhidhamma của c�c học ph�i c� kh�c nhau, nhưng tất cả đều nhằm mục đ�ch tr�nh b�y lời dạy của kinh một c�ch c� hệ thống, c�ng với những diễn giải để r�t ra h�m � của ch�ng[13].

Tổng kết, từ sự ph�n t�ch tr�n, ch�ng ta thấy rằng Phật gi�o thời kỳ đầu chỉ c� Kinh tạng v� Luật tạng, c�n Luận tạng chỉ nằm trong Kinh tạng m� chưa c� sự ph�n t�ch cụ thể, m�i đến khi thời kỳ bộ ph�i xuất hiện th� Tam tạng Kinh-Luật-Luận mới được sắp xếp c� hệ thống v� ph�n biệt r� r�ng.

Đ�ng g�p của Abhidhamma cho sự ph�t triển của Phật gi�o

C� thể n�i rằng sự ra đời của Luận tạng đ� g�p c�ng rất lớn cho việc giải th�ch, phổ biến lời dạy của Đức Phật đến đại đa số quần ch�ng. Bởi v�o thời Đức Phật c�n tại thế, vấn đề chữ viết chưa được thịnh h�nh. Do vậy, gi�o ph�p của Ng�i được lưu truyền, giảng dạy bằng h�nh thức truyền khẩu v� học thuộc l�ng. N�n khi Đức Phật thuyết giảng những b�i ph�p th�m s�u, ngắn gọn, s�c t�ch th� chỉ c� những Bậc v� học (Asekha) mới đủ khả năng am hiểu tường tận, c�n h�ng hữu học (Sekha) th� kh�ng thể lĩnh hội hết � nghĩa. V� lẽ đ�, gi�o ph�p của Đức Phật cần c� những vị Đại đệ tử nổi bật v� th�ng tuệ như T�n giả Sāriputta (X�-lợi-phất), Moggallāna (Mục-kiền-li�n), Kaccāyana (Ca-chi�n-di�n), Puṇṇa Mantānīputta (Ph�-l�u-na Di-đa-la-ni-tử)� giải th�ch rộng ra với nghĩa l� đầy đủ v� chi tiết hơn, nhằm gi�p những vị c� tuệ căn thấp hiểu r� lời dạy của Đức Phật. Do vậy, c� thể xem c�c h�nh thức sinh hoạt học tập v� thảo luận của chư Tăng thời Phật tại thế như được đề cập trong Kinh tạng v� Luật tạng l� g�p th�m bằng chứng cho c�ng t�c suy cứu xu hướng h�nh th�nh v� ph�t triển của Luận tạng[14]. H�a thượng Th�ch Minh Ch�u cũng c� c�ng nhận định tr�n khi cho rằng: �Abhidhamma tạng l� cả sự cố gắng hệ thống h�a những l� thuyết v� phương ph�p tiềm t�ng v� rải r�c trong Kinh tạng, v� đặc biệt đặt những hệ thống ấy tr�n một bối cảnh chung v� nhờ vậy gi�p ch�ng ta c� một kh�i niệm tổng qu�t v� qu�n xuyến về đạo Phật�[15].

Ngang qua sự ph�n t�ch tr�n, ch�ng ta thấy được những đ�ng g�p của Abhidhamma đối với sự ph�t triển của Phật gi�o, v� những minh chứng tr�n c�ng khẳng định gi� trị thiết thực của Abhidhamma �l� v� c�ng hữu �ch để thấu hiểu trọn vẹn lời dạy của Đức Phật v� chứng ngộ Niết-b�n, v� ph�p n�y l� ch�a kh�a để mở c�nh cửa đi v�o thực tại�[16].

Nhận định v� kết luận

Qua những khảo cứu tr�n, r� r�ng thẩm quyền của Đức Phật đối với nguồn gốc của Abhidhamma piṭaka l� kh�ng thể phủ nhận, bởi ch�nh Ng�i l� người đặt nền m�ng đầu ti�n cho sự xuất hiện của Luận tạng qua c�c phương thức giảng dạy, cũng như những dự khởi của Đức Phật được đề cập rải r�c trong Kinh v� Luật tạng. Đ�y được xem l� cơ sở để l� giải cho nguồn gốc v� sự ph�t triển của văn học Abhidhamma.

Mặt kh�c, để c� một hệ thống văn học Abhidhamma Pāli ho�n chỉnh v� đồ sộ như ng�y nay, ch�ng ta phải ghi nhận những đ�ng g�p to lớn của h�ng đệ tử Phật qua nhiều thế hệ trong việc sưu tầm, ph�n t�ch v� sắp xếp những b�i thuyết giảng của Đức Phật th�nh những quan điểm c� hệ thống. V� trong suốt 45 năm thuyết ph�p độ sinh, Đức Thế T�n đ� để lại một di sản gi�o l� đồ sộ v� những phương ph�p tu tập đa dạng nằm rải r�c chỗ n�y, chỗ kia. Do đ�, c�ng t�c sưu tầm, sắp xếp lại l� việc l�m rất cần thiết để lưu giữ, l�m s�ng tỏ lời Phật dạy, cũng như x�c định t�nh ch�nh thống v� tạo thuận tiện cho việc ghi nhớ để học tập v� giảng dạy.

Sau c�ng, sự ra đời của văn học Abhidhamma c�n phản �nh xu hướng ph�t triển của đạo Phật. Theo đ�, c�ng với đ� ph�t triển của x� hội, đời sống con người cũng ng�y c�ng ph�t triển. Thế n�n c�c tư tưởng, quan điểm v� c�ch nh�n nhận vấn đề cũng kh�c nhau đ� dẫn đến những l� giải về gi�o l� của Đức Phật cũng kh�c nhau. Đ�y cũng l� l� do đưa đến sự xuất hiện c�c bộ ph�i v� Luận tạng.

Ch� th�ch:

[1] Trưởng l�o Tịnh Sự, V� tỷ ph�p tập yếu, tr.16.

[2] T.W. Rhys Davids & William Stede (ed.), Pāli-English Dictionary, p.337.

[3] Sđd., tr.65.

[4] Th�ch Minh Ch�u, Đức Phật nh� đại gi�o dục, tr.31.

[5] Rupert Gethin, The Foundations of Buddhism, tr.202-203.

[6] Oskar Von Hin�ber, A Handbook of Pāli Literature, tr.64.

[7] Th�ch T�m Minh, Tổng quan Tam tạng Pāli, tr.241-243.

[8] A.K. Warder, Indian Buddhism, tr.81-82.

[9] Th�ch T�m Minh, Tổng quan Tam tạng Pāli, tr.246-247.

[10] Sđd., tr.248.

[11] Oskar von Hin�ber, A Handbook of Pāli Literature, tr.65.