Đạo đức làm nổi bật vầng sáng nhân cách

Đạo đức làm nổi bật vầng sáng nhân cách

TRƯƠNG BỒI CANH - NHÃ TUỆ dịch

Đạo đức khiến cho thế giới bầy đàn, một lối sống bản năng kiểu cá lớn nuốt cá bé, mạnh hiếp yếu, trở thành xã hội nhân văn và quốc gia trọng lễ nghĩa. Chỉ có kinh qua hun đúc giáo hóa (giáo dục cảm hóa) bằng đạo đức, con người mới có thể cởi bỏ thú tính, trở thành bậc quân tử khiêm nhường. 

Điểm khác biệt lớn nhất giữa con người với các động vật khác chính là con người có năng lực tư duy sâu sắc phức tạp, nhờ vậy mới có thể phát triển hoạt động của các yếu tố cấu thành ý thức như tri thức, tình cảm, ý chí, đồng thời sinh ra ý thức đạo đức, khiến cho con người có đủ năng lực phán đoán các giá trị thiện ác, đúng sai, làm cho quần thể loài người từ thế giới rừng rú, bầy đàn dần bước lên xã hội nhân văn và đạo đức.

Đạo đức tình cảm khiến cho loài người từ bỏ những thú tính, trở thành con người có tinh thần bất khuất, hiên ngang, và nó cũng khiến cho loài người có năng lực nâng cao nhân tính, từ đó bước lên con đường thần tính (vượt qua con người). Đạo đức là cơ sở của văn minh, cũng là trụ đá giữa dòng văn hóa lịch sử; không có đạo đức thì không có văn minh, cũng không có con người văn minh và quốc gia văn minh. Đạo đức là điều kiện căn bản của con người, vì con người, cũng là trụ cột của an hòa lợi lạc của xã hội, quốc gia trở thành thế giới văn minh, và là nền móng của một nước trọng lễ nghĩa.

Đạo chính là phép tắc mô phạm mà con người cần phải tuân theo; đức là thực tiễn cụ thể của đạo. Phạm vi đạo đức rất rộng, hàm nghĩa rất sâu. Nói một cách gãy gọn, sự biểu hiện căn bản của nó là “thành thật” và “ngay thẳng”. Bởi vì, giả dối là gốc rễ của mọi gian tà, mà gian tà lại là cội nguồn của tất cả tội ác. Không thành thật chính là giả dối, không ngay thẳng chính là gian tà, nghĩa là những biểu hiện bên ngoài xem ra hệt như là quân tử, nhưng kỳ thực chỉ là màu mè ngụy trang giả tạo. Loại người này được xem là “đạo đức giả” (ngụy quân tử), họ quả thực đáng ghét và đáng sợ, rất xứng với danh xưng “kẻ tiểu nhân đích thực” (chân tiểu nhân).

Con người hiện đại của thế kỷ XXI dường như không còn nói đến “tứ duy” (tức bốn cơ sở lập quốc của đất nước Trung Quốc, gồm lễ, nghĩa, liêm và sỉ), và “ngũ thường” (nhân, nghĩa, lễ, trí và tín), hình như đó là “chum tương” dậy mùi, một khi dính dáng đến nó thì bị gán cho là “thứ gàn dở” (hủ lậu); vì vậy mọi người cố tránh bàn đến nó giống như sợ lạc hậu, quê mùa, nào ai còn quan tâm nó là cương mục quan trọng của thực tiễn đạo đức để làm gì.

“Lễ, nghĩa, liêm, sỉ, tứ duy của đất nước (chuẩn tắc kỷ cương trị nước)” là khẩu hiệu chung của các trường tiểu học và trung học: lễ là những phép tắc, cư xử chân tình; nghĩa là đường đường chính chính, những việc làm có khuôn phép; liêm là trong sạch, lấy và cho hợp pháp (phù hợp đạo lý), tuyệt đối không tùy tiện; sỉ là hổ thẹn, tự kiểm điểm, hối lỗi, tỉnh ngộ, biết sai nhất định phải sửa. “Ngũ thường” - những quy ước về đạo đức luân lý của xã hội, là những ứng xử hàng ngày: nhân là luôn mang giữ trong lòng những trắc ẩn, chan chứa tình thương yêu, cảm thông nổi đau và khó khăn của người khác; nghĩa là hành vi quang minh lỗi lạc; lễ là đối xử với mọi người dịu dàng đôn hậu; trí là ham học gắng hành, không ngừng tìm tòi học hỏi như khát nước thì phải đi tìm nước uống; tín là giữ đúng lời hứa, một lời nói tựa một gói vàng, đã nói thì làm. Bây giờ, nếu có người còn dám đĩnh đạc nói ra những “đồ cổ” này thì những người này quả thật được xếp vào loại lông phượng sừng lân, cực kỳ hiếm hoi, hẳn là như những dòng chảy trong veo giữa cõi đời ô trọc, lắm phiền tạp, và cũng là như những viên ngọc quý báu trong dòng người xô bồ, chen chúc và náo nhiệt này.

Ở trong chùa miếu hoặc giáo đường, chúng ta thường thấy phía sau đầu của Phật thần hoặc Thiên sứ có một vầng hào quang. Vầng sáng ấy tượng trưng cho sự thanh khiết, nhân từ, vĩ đại và trang nghiêm của các ngài. Thực ra, chỉ cần bạn có thể lấy đạo làm thân, lấy đức làm mỹ, bồi dưỡng nhân cách thanh cao, tâm hồn nhân từ cho mình, thì những ai quen biết bạn, quý trọng bạn, đều có thể nhìn thấy một vầng sáng tươi đẹp trên đỉnh đầu của bạn. Vầng sáng ấy chính là ánh sáng rực rỡ của tính người, ánh sáng chói lọi của nhân cách, ánh sáng xán lạn của vinh dự. Nói một cách đơn giản, đó chính là ánh sáng rạng ngời của đạo đức.

Một trong các vấn đề nghiêm trọng nhất trong xã hội hiện đại chính là hầu hết mọi người đều tỏ ra trọng quyền khinh đức, trọng của khinh nghĩa, tất cả chỉ tập trung bàn đến pháp luật, không trọng đạo đức, chỉ luận đến thiệt hơn, không trọng tình nghĩa, lễ nghĩa liêm sỉ từ lâu đã bị xếp lên gác cao xa hút. Từ miếu đường đến phố phường chợ búa, tất cả chỉ cần trình tự hợp pháp thì có thể dùng mọi thủ đoạn, làm mọi thứ mình thích. Khổng Tử nói: “Dùng thủ đoạn chính trị để quản lý thiên hạ, dùng hình phạt để chỉnh đốn thiên hạ, thì nhân dân chỉ cầu tránh phạm tội mà sẽ không có lòng liêm sỉ; dùng đạo đức để quản lý thiên hạ, dùng lễ giáo để chỉnh đốn thiên hạ thì nhân dân sẽ không những có lòng liêm sỉ, mà còn có thể quy thuận lòng người.” (Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sỉ; đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách). Truyền thống dân tộc Trung Hoa là coi trọng đạo đức mà xem nhẹ pháp luật, mức độ thấp nhất cũng phải là đức và pháp kiêm trị.

Không có quyền lực, chúng ta vẫn là một công dân tự do; không có của cải, cùng lắm chỉ là sống nghèo khó một chút; không có đạo đức, thì dù cho quyền trọng chức cao, vô cùng giàu sang, cũng chỉ là kẻ mặt người dạ thú, nhân cách bỉ ổi, tâm địa hẹp hòi. Những lời dạy dỗ từ gia đình và giáo dục nhà trường mà chúng ta từng tiếp nhận, ở phương diện này hẳn phải khiến cho chúng ta có một sự nhận biết rõ ràng và đánh giá chính xác.                

Nguồn: Trương Bồi Canh (2003), Trí tuệ đích thược thi, NXB.Từ Tế Văn Hóa Chí Nghiệp, thành phố Đài Bắc, tr.72-75.

Chia sẻ: