(Buổi thuyết trình đề tài "Từ áo lam tử đạo đến Ngọn lửa
Quảng Đức" của Giáo sư Cao Huy Thuần Tại Đại lễ kỷ niệm 50 năm
Bồ-tát Thích Quảng Đức vị pháp thiêu thân (Khánh Hoà, 28 đến 30-5-2013)
Pháp nạn năm 1963 mở đầu cho một sự tham dự trực tiếp của Phật giáo
vào tình hình của thời cuộc gây nên do chiến tranh và sự lợi dụng chiến tranh để
nắm giữ quyền hành của dư đảng ông Diệm. Lần đầu tiên, tên gọi “Phật giáo dấn thân” xuất hiện trên báo chí.
Phật giáo làm chính trị chăng?
Xin bàn một chút về lý thuyết, không ra ngoài phạm
vi của đề tài năm 1963. Thế nào là “dấn thân”? Năm 1963 chẳng phải là dấn thân đó sao?
Như đã nói, các nhà lãnh đạo Phật giáo hồi đó luôn luôn muốn
hành động của mình không rời lý thuyết để không ai. Vì vậy, dấn thân của
sự kiện năm 1963 cũng như sau năm 1963 là dấn thân trên mặt trận văn hóa, không
phải dấn thân vào chính trị. Dấn thân theo nghĩa đó không mới mẻ gì trong lịch sử Phật giáo.
Đó chỉ là tinh thần nhập thế trong đạo Phật. Vậy thì, thế nào là xuất thế, thế
nào là nhập thế?
Phật giáo xuất thế gian, đúng vậy, nhất là đối với người xuất gia. Chùa chiền thì xây trên núi. Cách sống thì xa lánh cõi trần. “Cạo bỏ râu tóc, làm bậc sa
môn, tiếp nhận lấy đạo, thì hãy rời bỏ tài sản thế gian, khất thực vừa đủ, mỗi
ngày đứng bóng ăn một bữa, mỗi đêm dưới cây ngủ một lần, thận trọng đừng thêm. Làm cho người u mê tồi tệ chính là ái dục”.
Phật đã dạy như vậy trong Kinh 42 bài.
Mẫu mực đó đâu phải là của người dấn thân vào những tranh đấu trong
xã hội? “Tu ”
là để giải thoát. Mà người giải thoát là người đã thấy rõ sự
vật là vô ngã, vô thường. Thấy rồi thì sinh tâm nhàm
chán, cắt bỏ phiền não vô minh, đoạn trừ luân hồi sinh tử. Vậy thì tại sao các ông sư thời 63 biểu tình tuyệt thực?
Lý tưởng là diệt khổ, đeo thêm cái khổ chính trị làm chi?
Đó là miệng lưỡi của chính quyền trong những năm 1963 để an
trí các ông sư trong chùa.
Xuất thế đâu phải vậy! Lấy lý thuyết mà nói, Phật giáo nhìn thực
tại dưới hai mặt: một mặt thuộc về tục đế, một mặt thuộc về chân đế, nói nôm
na là cái thấy ở cấp dưới và cái thấy ở cấp cao tột.
Ở tục đế, khi chưa giải thoát, ta thấy có sinh lão bệnh tử, có khổ
cần phải diệt, có niết bàn để hướng đến. Khi đã giải thoát, khi phiền não
đã phá tung, nhận thức thay đổi: những thứ trước đây
gọi là khổ, là sinh lão bệnh tử, thì nay được nhận ra không còn là khổ nữa. “Nếu cần sinh ra thì sinh, đến lúc già thì già, nếu phải bệnh thì
bệnh, rồi khi chết thì chết”. Khổ đã không thấy
thì niết bàn cũng không thấy, vì ta đã sống trong đó rồi.
An vui, thanh thản, vững chắc trong cái mà trước đây ta gọi là khổ. Ta
rời cái thấy về khổ ở tục đế để đạt đến cái thấy về khổ ở chân đế. Và như vậy,
niềm vui xuất thế gian không còn là niềm vui đối nghịch với khổ nữa, vì khổ còn đâu nữa mà đối
nghịch? Khổ đã không còn thì tất cả đều không còn, kể cả không còn
tu. Kinh Bát Nhã nói: “không mắt, tai, mũi, lưỡi,
thân, ý, không thanh, hương, vị, xúc, pháp” là thế, là tất cả đều không. Sự thật
thế gian đã đi sang xuất thế gian. Và vì tất cả đều không nên Kinh nói: giải
thoát ra khỏi mọi khiếp sợ.
Nhưng tư tưởng Phật giáo là một tư tưởng biện chứng. Biện chứng cả trong lý thuyết lẫn hành động.
Trong lý thuyết, chân đế không rời tục đế.
Phải thấy cái khổ ở mức tục đế rồi mới siêu việt cái khổ ở mức
chân đế. Không còn thấy cái khổ nữa ở mức chân đế không
có nghĩa là không biết có khổ ở mức tục đế. Cái thấy ở
xuất thế gian không có nghĩa là không biết cái thấy ở mức thế gian. Có
cái này rồi mới biết có cái kia. Khi có cái
kia
rồi vẫn biết nhân gian còn có cái này. Cho nên xuất thế gian
không rời thế gian.
Tư tưởng biện chứng đưa đến hành động biện chứng. Thấy tất cả đều không thì không còn gì là chướng
ngại. Ngay đến kẻ thù cũng không còn là kẻ thù. Dưới con mắt của
chân đế, kẻ thù chỉ là nạn nhân của khổ mà chính họ không biết. Thì ta phải giải
khổ cho họ với lòng từ bi! Căn bản của tranh đấu bất bạo động là như vậy.
Thấy kẻ thù không phải là kẻ thù, chỉ là đối phương mà tình thương của ta sẽ làm
hóa giải. Không thấy được điều đó thì không hiểu được
ngọn lửa Quảng Đức. Thì không thể hiểu được tại sao Vũ Hoàng Chương lại đặt tên
cho bài thơ bất hủ của ông về ngài là “Lửa từ bi “. Vì
ngài có cái nhìn xuất thế gian nên mới có hành động nhập thế đến mức ấy.
Đông đảo thính chúng là Tăng Ni, trí thức, Phật tử và tuổi trẻ tham
dự
Giữa xuất thế và nhập thế, hai bên qua lại thong dong, không có
biên giới. Tôi đọc một đoạn trong kinh Lăng Nghiêm:
”Ngài Trì Địa Bồ-tát bạch với đức Phật: “Con nhớ xưa làm người
xuất gia, bấy giờ đường sá, sông biển, ruộng đất, núi non, tất cả chỗ ấy nơi nào
có chi chướng ngại, hại cho sự đi lại và sự chuyên chở, thì con san bằng phẳng,
làm cầu cống, lấp hầm hố. Siêng khó như vậy trải qua vô số kiếp.
Có ai cần người mang gánh giúp thì con mang gánh trước, đến
tận chỗ họ muốn rồi con để xuống, đi ngay, không lấy tiền thuê. Mãi đến
thời kỳ đức Tỳ Xá ra đời, bấy giờ thế gian đói khổ lắm, con làm người gánh chở
giúp, bất kể xa gần. Chỗ nào xe, đò bị mắc kẹt, thì con
rán sức xô đẩy. Quốc chúa nước con lúc đó thiết trai cúng dường đức Tỳ Xá Thế
Tôn, con bèn san đắp bằng phẳng đường đi để đón chờ. Khi ngài đi qua, xoa đầu
con mà bảo: Hãy bình tâm địa thì thế giới đại địa đều bình”.
Đó là nhập thế. Xuất thế ngay lập tức không chướng ngại:
“Nghe lời ấy, tâm trí con tức thì khai ngộ. Con thấy những đan vị cực nhỏ tạo
thành thân con cùng với những đan vị cực nhỏ tạo thành vũ trụ đều bình đẳng
không sai biệt. Tánh của những đan vị ấy không xúc chạm nhau, cho đến binh đao khí
giới cũng đều như vậy, không hề đụng chạm lẫn nhau”. Không ở đâu biện
chứng xuất thế và nhập thế hiển lộ cụ thể hơn nơi con người Trần Thái Tông và Sư
Trúc Lâm. Trần Thái Tông muốn gì khi bỏ kinh đô lên Yên Tử?
“Ta suy đi nghĩ lại: chi bằng lui về ở chốn núi rừng, tìm lục Phật pháp để hiểu
rõ việc lớn sanh tử, lấy đó để đền đáp công ơn cha mẹ, chẳng hay hơn sao?”.
Vua nói thêm: “Lại nghĩ sự nghiệp các bậc đế vương đời trước, thịnh suy không
tường, cho nên Trẫm đến núi này chỉ cầu làm Phật, chứ không cầu gì khác”.
Ấy là Trần Thái Tông muốn xuất thế. Và Sư Trúc Lâm, người đã xuất thế rồi,
đã ở trên non rồi, khuyên gì nhà vua? Hãy nhập thế! “Phàm làm đấng nhân quân, phải lấy ý muốn của thiên hạ làm ý muốn
của mình, lấy tâm của thiên hạ làm tâm của mình. Nay
thiên hạ muốn đón Bệ Hạ trở về, Bệ Hạ không về sao được. Song phải nghiên cứu nội điển, mong Bệ Hạ đừng xao lãng”.
Nghĩa là hãy nhập thế, nhưng hãy học xuất thế.
Nếu ngày nay, ai làm vua làm quan mà biết xuất thế như vậy, cái bả quyền lực phú
quý đâu còn ngậm chặt trong lưỡi! Khi vào thì làm đầy tớ cho
dân cũng làm như kinh Lăng Nghiêm dặn thế, khi ra thì không vướng ngại, không
thấy sai biệt, ra vào với một tâm bình đẳng.
Tôi nhắc một chút lý thuyết như vậy để làm rõ cái ý muốn đanh thép
của các vị lãnh đạo phong trào Phật giáo năm 1963. Các vị ấy dấn thân vào một cuộc tranh đấu dù sao
cũng dính dáng đến chính trị nhưng họ không muốn vướng mùi bùn chính trị.
Trước mắt họ là tấm gương sáng ngời của các vị quốc sư trong lịch sử, vua vời
đến để hỏi chuyện chính sự thì nói chính sự, nhưng nói xong thì rút về chốn núi
non.
Mà chuyện “chính sự” của các quốc sư ấy không phải là thứ
chính trị nhỏ nhặt, đó thường là cái thế để giữ nước trường tồn, nghĩa là những
nguyên lý mà tính chất văn hóa, đạo lý là căn bản.
Tôi trích vài đoạn phản ánh ý muốn không lay chuyển nói trên có liên quan đến thời sự 1963:
”Tại sao người xuất gia không thể tham gia chính
trị và quân sự?
1. Trước hết, dù ở trong trường hợp tự vệ, quân sự cũng vẫn là một
hành động trái với nguyên tắc tôn trọng sự sống, huống chi là trường hợp khác. Trong trường hợp tự vệ, vì cái tinh thần vô úy hy sinh sự sống để
bảo vệ sự sống, người Phật tử tại gia phải làm, bất đắc dĩ phải làm. Còn người xuất gia thì không thể như vậy vì họ đã là hiện thân của
nguyên tắc tôn trọng sự sống của tất cả.
2. Huống chi phương pháp tự vệ không phải chỉ là chính trị và quân
sự; chính trị và nhất là quân sự là những điều bất đác dĩ nhất trong tự vệ.
Hai người muốn thắng nhau mà phải đánh nhau vẫn là một điều dở. Cho nên
người xuất gia, vì lẽ tương quan sinh tồn, nếu có thể, chỉ nên tham gia kinh tế,
văn hóa và xã hội mà thôi, còn chính trị và quân sự không những trái với nguyên
tắc tôn trọng sự sống, mà còn trái hẳn với nguyên tắc “trên tất cả”, không phân
biệt chủng tộc, giai cấp của người xuất gia”.
Trong một đoạn ngắn mà đã có đến hai lần xác nhận thái độ “bất đắc
dĩ”. Đấu tranh
năm 1963 cũng là bất đắc dĩ mà thôi.
Thêm một “bất đắc dĩ” nữa trong đoạn dưới đây:
“Đạo Phật chỉ thừa nhận sự tương quan sinh tồn. Đạo Phật dạy cho người ta thấy ở đời phải tự lập
chớ không thể biệt lập. Phật tử không thấy, không tạo nên một đối phương.
Vũ trụ là một lò tương quan; không có gì là trung tâm, không có gì là phụ thuộc,
hay là ngược lại. Bởi thế cho nên phân ly là tự tạo một ung nhọt, mà
chiến đấu (theo nghĩa hẹp) chỉ là tương đối.
Chiến đấu phải là một hành động vì bảo vệ sự sinh tồn mà bất đắc dĩ. Nếu biến sự bất đắc dĩ ấy thành sự tuyệt đối cần thiết trong mọi
trường hợp, thì chiến đấu sẽ trở thành chiến tranh.
Nhập thế thì chiến đấu hết mình, hy sinh cả mạng sống. Nhưng tuyệt đối phải biết xuất thế để tẩy ngay
cả cái khái niệm chiến tranh ra khỏi tâm. Khi bắt đầu khởi động phong trào 63, không mấy ai tin ở thành công.
Nhưng bắt buộc chiến đấu thì sẵn sàng chiến đấu, xem thành bại trong chiến đấu
giống như thành bại trong công việc hoằng pháp hàng ngày, thành thì tốt, mà bại
không chừng lại còn tốt hơn: đó là điều khó hiểu đối với người thường, nhưng đó
lại là điều hiển nhiên của hành động trong Phật giáo:
“Chúng ta đã và vẫn sẵn sàng chấp nhận cảnh ngộ khó khăn.
Điều đó chúng ta không thiệt, trái lại nữa là đằng khác.
Bởi vì việc làm gặp cảnh ngộ dễ dãi thì đó là cảnh ngộ tác thành, chúng ta có
công đức gì đâu. Còn nếu chúng ta chỉ biết nỗ lực mà
làm thì chúng ta vẫn có công đức; còn việc làm ấy có thành hay bại vì cảnh ngộ
chăng nữa, công đức cũng không vì sự thành hay bại ấy mà có hay không có. Ấy là nói về bản thân người làm.
Còn nói hậu quả thì thành cố nhiên là tốt, mà bại lại càng tốt
hơn. Việc làm nào được gọi là chân chính là phải có sự quy phục của nhân
tâm. Mà cảnh ngộ Phật giáo hiện thời, nếu thành thì nhân tâm đã có, mà
nếu bại thì nhân tâm lại càng có hơn. Đó là sự thật
hiển nhiên”.
Tư liệu báo chí năm 1963 được giới thiệu tại triển lãm - một trong
những nội dung của Đại lễ
Hành động trái nghĩa với manh động. Manh động thì
rất sợ bại. Mà thường là bại.
Nhập thế với cái tâm không sợ bại, vậy mà thường là thắng.
Trong hoàn cảnh chính trị và văn hóa cực kỳ khó khăn của năm 1963, mấy ai dám
tin vào thành công? Vậy mà Phật giáo vượt qua pháp nạn!
Pháp nạn vượt qua, các nhà lãnh đạo cảnh giác ngay cái bẫy chính
trị luôn luôn rình rập các tôn giáo, khẳng định lại lập trường cố hữu của mình
với ba nguyên tắc cụ thể:
1. Phật giáo không ủng hộ cũng không chống lại một chính quyền nào;
Phật giáo ủng hộ hoặc chống lại các chính sách. Phật giáo ủng hộ chính sách nào tốt.
Phật giáo chống lại chính sách nào xấu.
2. Trên tiêu chuẩn nào xét đoán chính sách nào tốt, chính sách nào
xấu? Trên tiêu chuẩn phù hợp hay không phù hợp với tiền đồ của Phật giáo và dân
tộc. Phật tử không bao giờ chấp nhận các chính sách đưa đến những hậu quả
tai hại cho Phật giáo và dân tộc.
3. Phật giáo không nhắm việc nắm chính quyền, dù trực tiếp hay gián
tiếp.
Căn cứ trên ba nguyên tắc đó, HT.Thích Trí Quang, lúc đó là Thượng
tọa, kết luận: Phật giáo làm hết sức mình để phụng sự tổ quốc và dân tộc, chống
lại những ai lợi dụng tôn giáo để tìm cách thống trị chính quyền và dân chúng,
và kêu gọi phật tử ủng hộ hết lòng các chính sách tốt và chống lại các chính
sách xấu: đó là “sức mạnh” mà người ta có thể tìm thấy trong Phật giáo.
Sức mạnh đó là sức mạnh văn hóa. Đời đời không phải là sức mạnh chính trị mà Phật
giáo lánh xa. Bởi vì chính trị không nằm trong bản chất của Phật giáo.
“Phật giáo không thích ứng với chính trị mà thích ứng với văn hóa.
Phật giáo tồn tại bởi dân tộc, không như tôn giáo khác tồn tại vì chính quyền”.
Đó là nguyên văn lời khẳng định lặp đi lặp lại bao nhiêu lần trong suốt mùa bão
tố 1963 và sau đó.
Trước 1963, Hội Phật giáo đã xác định tôn chỉ của mình rõ ràng:
“Vì là một tổ chức tôn giáo, nhất là một tôn giáo dân tộc, hội Phật
giáo trung thành với sứ mạng chánh yếu của mình, sứ mạng củng cố và khai thác
nền đạo đức của dân tộc. Hội xác nhận rằng điều đó thật là tối hệ trọng đối với
dân tộc, vì dân tộc muốn còn là phải còn dân tộc tính, mà dân tộc tính căn bản
là nền đạo đức của dân tộc: đó là một sự thực quá rõ ràng bất cứ được nhìn bằng
nhãn giới nào”.
“Phật giáo và văn hóa của dân tộc”: đó không phải là khẩu hiệu
suông. Đó là niềm tin sắt đá của người lãnh đạo phong trào
1963. Tin rằng Phật giáo và văn hóa Việt Nam là một.
Tin rằng Phật giáo phải luôn luôn tự mình xứng đáng để vẫn là một với Việt Nam.
Đạo Phật “nhập thế” là nhập thế vào xã hội, văn hóa, nhắm vào con người mà cho
vui, cứu khổ, nhắm vào đạo đức mà phát huy, nhưng đạo Phật “siêu thoát” thế
gian, nhất là siêu thoát khỏi chính trị. Đời đời.
Tôi trích dẫn trên đây khá nhiều câu viết của HT.Trí Quang bởì vì
lập trường ấy là huyết mạch của phong trào 63. Xuyên qua lập trường ấy, xuyên qua toàn bộ các tác phẩm của vị
lãnh đạo này, nổi bật lên một chữ thôi, một chữ tự nó đủ sức cắt nghĩa tất cả
tinh hoa mà đạo Phật muốn mang cống hiến cho thời đại: chữ “khác”. Trong một
thư
gửi cho Phật tử Huế, nơi khởi sinh cuộc tranh đấu 1963, chữ ấy là châm ngôn, là
lý tưởng của hành động:
“Phật tử Huế phải làm cho đạo mình “khác” đạo kẻ khác, chứ không
phải làm cho đạo mình “hơn” đạo kẻ khác – “khác” ở chỗ nêu cao và thể hiện cho
được sự khoan hồng và độ lượng của đức tính Từ bi dầu phải thiệt thòi đến cao
độ”
Cái chữ “khác” ấy là gia tài văn hóa mà đạo Phật đã để lại trong lịch sử. Thể
nhập cái gia tài ấy, Phật giáo Việt Nam tiếp tục viết nên trang sử năm 1963 mà rạng rỡ nhất là ngọn lửa
Quảng Đức.
Sự kiện năm 1963 là một khẳng định văn hóa. Tuyệt đối không phải là một phản ứng chính trị.
Cao Huy Thuần
(GNO)