Đó là lời đức Thế Tôn tuyên bố ngay sau khi đản sanh trong thế giới nhân loại. Như chúng ta đã biết, sau khi đản sanh tại vườn Lâm-tỳ-ni, bước đi trên bảy đóa sen, nhìn bốn hướng, đức Thế Tôn dũng mãnh tuyên bố những lời tuyên ngôn, mà theo cách nói hình tượng, làm rung động ba cõi. Tuyên ngôn đó được ghi lại trong nhiều kinh sách Phật giáo của nhiều truyền thống khác nhau. Và có một số khác biệt theo quan điểm của các truyền thống. Theo bài kinh Hy hữu vị tằng hữu pháp của kinh Trung bộ thuộc kinh tạng Nikāya, đức Phật tuyên bố, “Ta là bậc tối thượng ở trên đời! Ta là bậc tối tôn ở trên đời! Ta là bậc cao nhất ở trên đời! Nay là đời sống cuối cùng, không còn phải tái sanh ở đời này nữa.” Hay theo các kinh điển được lưu giữ trong Hán tạng, đức Phật tuyên bố, “Thiên thượng thiên hạ, duy ngã độc tôn. Nhất thiết thế gian, sanh lão bệnh tử”; “Thiên thượng thiên hạ, duy ngã vi tôn. Yếu độ chúng sanh, sanh lão bệnh tử”, v.v..
Nội dung của lời tuyên ngôn này ghi lại trong các kinh điển có khác biệt nên có nhiều cách hiểu khác nhau. Nhưng theo chúng tôi, nhìn chung, các kinh sách đều cho rằng “Ta” (ngã) trong lời tuyên bố này là “Ta” trong ngôi thứ nhất số ít. Nghĩa là chỉ cho đức Phật. Lời tuyên ngôn này cũng được ghi lại trong kinh tạng Nikāya mà hệ thống kinh tang Nikāya không có khái niệm “chân ngã” nên, theo chúng tôi, nếu hiểu theo cách hiểu chung của Phật giáo thì chữ “Ta” ở đây không có nghĩa là Ta (ngã) trong “chân ngã”. Nó càng không phải “Ta” trong cách hiểu “cái Ta” bị tham chấp. “Ta” ở đây là danh từ hiểu theo nghĩa tục đế chỉ cho ngôi thứ nhất, mà cụ thể là đức Phật. Chữ “Ta” theo cách hiểu này về sau đức Phật cũng có dùng trong khi giao tiếp hay giảng pháp. Như vậy, có thể hiểu ý chính của lời tuyên ngôn này là đức Phật tuyên bố rằng Ngài là đấng tối tôn và tối thắng trong ba cõi. Ngài là đấng tối tôn và tối thắng trong ba cõi bởi vì Ngài sẽ giải thoát ba cõi và giúp chúng sanh giải thoát ba cõi.
Lời tuyên bố ấy có ngã mạn quá không? Xin trả lời ngay là không. Lời tuyên bố ấy như lời một lời tự khẳng định. Ngày trước, Phật Nhiên Đăng dự nói trong tương lai xa Ngài sẽ thành Phât hiệu là Thích Ca Mâu Ni. Bây giờ, Ngài phải tự khẳng định trong tương lai gần Ngài sẽ thành Phật hiệu là Thích Ca Mâu Ni. Và trước khi thành Phật, Ngãi đã là bậc Tối tôn trong ba cõi; sau khi thành Phật, Ngài sẽ dìu dắt chúng sanh ra khỏi ba cõi. Theo quan niệm chung của Phật giáo, trước khi thành Phật, đức Phật là Bồ-tát “Nhất sanh bổ xứ”. Đã là Bồ-tát “nhất sanh bố xứ” mà không dũng mãnh tuyên bố mình là Thầy của trời người, sẽ vượt thoát ba cõi, sẽ thành Phật thì làm sao có thể thành Phật, làm sao có thể làm Thầy dìu dắt chúng sanh trong ba cõi. Thành Phật không phải là việc may rủi hay đến đâu hay đến đó. Nên ngay khi đặt chân xuống thế giới này, Ngài phải dõng mãnh tuyên bố như thế. Sự tuyên bố này hoàn toàn không thể hiện tính ngã mạn hay ngạo mạn. Sự khẳng định vị trí và khả năng của các Thánh giả không thể hiểu theo cách hiểu ngã mạn của một con người bình thường.
Thiết nghĩ, không chỉ có đức Phật mà bất kỳ chúng sanh nào, muốn vượt ra ba cõi và thành Phật thì trước phải tự khẳng định mình có khả năng vượt thoát sanh tử và thành Phật. Nhưng sự khẳng định đó phải khởi ra từ cảm thức tâm linh chứ không phải từ sự hiểu biết của tri thức thường nghiệm. Mà cảm thức tâm linh thì không thuộc phạm trù nhị nguyên để nói là ngã mạn hay không ngã mạn. Chưa khẳng định được mình như vậy thì con đường vượt ra ba cõi và thành Phật còn dài xa thẳm.
Đọc lại lời tuyên ngôn này làm chúng tôi nhớ lại lời dạy tha thiết của đức Phật được lưu giữ trong các kinh điển Phật giáo. Đại ý Phật dạy, này những người con yêu quý của Như Lai, Như Lai đã vượt thoát ba cõi, Như Lai đã thành Phật. Các con cũng có khả năng vượt thoát ba cõi, các con cũng có khả năng thành Phật. Các con phải dõng mạnh khẳng định mình như vậy, các con phải dõng mạnh bước lên và đi theo con đường cao rộng của các bậc Thánh. Dù con đường thành Phật rất dài, nhưng các con quyết đi, các con sẽ đến đích. Các con phải nhớ lời Như Lai dạy, “Như Lai là Phật đã thành, các con là Phật sẽ thành.”
Nhân mùa Phật đản, đọc lại tuyên ngôn Phật đản của Phật, thêm một lần nữa, tôi biết rằng tôi cũng có khả năng thành Phật! Nhưng con đường thành Phật của tôi còn dài xa thẳm! Nhiều khi nghĩ đến đường còn dài xa thẳm, tôi thật sự lo sợ. Trên con đường dài ấy, tôi rất cần sự động viên và sách tấn của bằng hữu tri thức!
Thích Nguyên Lộc