Thạch Đờ Ni

Trong tất cả ngôi chùa của người Khmer ở Viện Nam nói chung và tỉnh Bạc Liêu nói riêng ta thường thấy hình ảnh rắn Naga xuất hiệu hầu hết ở các công trình tôn giáo như Chánh Điện, Giảng Đường, cổng chùa, ngôi Bảo tháp... được các nghệ nhân điêu khắc rất công phu, phong phú về chủng loại và đa dạng về hình thức, mang một nét hoa văn rất đặc trưng của nền kiến trúc Phật giáo Khmer.

Theo tài liệu của Phật giáo Khmer, rắn Naga là loài vật linh thiêng và gắn liền với phật giáo Khmer. Sử tích về cuộc đời đức phật cũng có rất nhiều chi tiết liên quan đến loài vật nầy. Đầu tiên, khi hoàng hậu Maya hạ sinh ngài tại vườn Lâm Tì Ni, Thái tử Tất Đạt Đa được Long vương (Nagaraj) chín đầu phun nước tắm. Đến khi ngày thành đạo trở thành đấng toàn giác, một hôm ngài ngồi thiền gần bờ sông Much Cha Linh, khi ấy trời nổi cơn giông gió, mưa to nước dâng cao, một chúa rắn Naga bảy đầu xuất hiện đến gần đức thế tôn và cuộn thân mình lại làm vách ngăn nước và lấy đầu mình làm mái che mưa cho đức phật. Theo Phật thoại: ngày xưa có một chúa rắn Naga vì sùng bái phật giáo nên hóa thân thành một vị Sa Di và sinh hoạt tôn giáo như các vị Sa Di khác. Đức Phật biết và mời vị chúa rắn Naga lại bảo: việc tu hành ngoài loài người ra, không có loại động vật nào tu thành chính quả cả, vì thế nhà ngươi không nên bỏ công phí sức. Từ đó chúa rắn Naga mới thỉnh cầu với đức thế tôn: Con đã phát tâm trong sạch với phật giáo của ngài nếu không có duyên tu, con xin thỉnh cầu nếu sau này có người nào xuất gia xin hãy gắn tên con cho họ trước khi làm lễ xuất gia. Đức thế tôn đồng ý và từ đó những người chuẩn bị xuất gia được gọi là Naga.

Thực tế, rắn Naga chỉ có một đầu mà thôi, nhưng khi che mưa gió cho đức phật rắn Naga mới thể hiện thần thông của mình biến thành nhiều đầu để che mưa, chắn gió. Ngoài ra rắn Naga còn là biểu tượng cho oai lực vô biên của đức Thế Tôn trong quá trình ngài truyền pháp và độ thế. Rắn Naga là vật có nhiều thần thông hành sự theo nghiệp ác, nhưng nhờ oai lực siêu phàm của đức phật thì Naga hoàn toàn được thiện hóa, từ đó trong tiếng Phạn “Naga” có nghĩa là hủy bỏ mọi tôi ác. Ta thấy các mô típ trang trí hình đầu rắn Naga rất hung dữ nhưng bao giờ và ở đâu cũng thấy quay đầu xuống để tỏa vẻ thuần phục trước oai lực của phật giáo. Điều đó còn có nghĩa, phật giáo có những điều đặc biệt trong quá trình độ thế và cảm hóa thế gian, hơn 2500 năm phát triển và tồn tại đã chứng minh điều đó.

Rắn Naga là mô típ trang trí quan trọng và phổ biến trong nghệ thuật điêu khắc Phật giáo Khmer phù hợp với những kiến trúc quanh co, uốn lượn của các công trình phật giáo Khmer. Ngoài mô típ trang trí, hình ảnh rồng, rắn còn mang một thông điệp về ý nghĩa cơ bản nhất trong phật giáo nam Tông Khmer như: hình tượng rắn một đầu là biểu tượng cho đức toàn giác, nghĩa là trên thế gian chỉ một đức phật duy nhất là đấng toàn giác và cũng chính điều đó nên người Khmer họ chỉ thờ một vị Phật Thích ca duy nhất mà không thờ thêm một vị phật hay một vị thần nào khác; hình tượng rắn ba đầu là tượng trưng cho tam bảo,  gồm Phật bảo, Pháp bảo và Tăng bảo; hình tượng rắng 5 đầu tượng trưng cho năm vị Phật đắc đạo và sẽ đắc đạo trong một chu kỳ hình thành và hủy diệt của trái đất...  

Trong các ngôi chùa Khmer, rắn Naga ngự trên các mái chùa, các đầu đao để xua đuổi tà ma và bảo vệ đạo Phật. Ngoài ra cũng có hình tượng rắn Naga được chạm trổ bằng xà cừ uốn lượn quấn quanh những cánh cửa chùa, trên những chiếc tủ đựng kinh sách, trên những chiếc xe tang đưa người chết đến nơi hỏa thiêu tượng trưng cho vị thần đưa linh hồn người tốt lên cõi Niết Bàn Tavatimsa (Đâu Suất). Theo quan niệm của người Khmer, mỗi hình ảnh điêu khắc về rắn Naga có kết cấu, họa tiết số lượng đầu, cũng có ý nghĩa khác nhau theo những nội dung cụ thể mà các vị trụ trì muốn làm thông điệp gửi đến phật tử của mình thuận tiện trong viện tu hành và rèn luyện đạo đức theo giáo lý của đức Phật.

Xuất phát từ những sử tích và nhận thức như vừa nêu, hình tượng rắn Naga đã trở thành một giá trị của biểu tượng đầy ý nghĩa, vừa mang giá trị tinh thần cao, mang lại sự bình an trong cuộc sống của đồng bào Khmer, vừa có vai trò như một họa tiết hoa văn được thể hiện trong điêu khắc kiến trúc chùa chiền, trên các phù điêu đền tháp, với ý nghĩa được xem là niềm tin và sự may mắn./.